بدين گونه كه مضمون يك حديث با توجه به مدلول قطعى، بر عقل و مقتضيات آن عرضه شود تا مورد ارزيابى آن دو قرار گيرد و چنانچه عقل و مقتضيات آن با مضمون حديث عرضه شده مخالف باشند، به موضوع و غير صحيح بودن يا حداقل مخدوش بودن حديث حكم شود. در حقيقت ـ همچنان كه خواهد آمد ـ مرجع تمام معيارها و ملاك هاى شناخت حديث غير صحيح، موضوع و مخدوش از غير آن و به عبارت ديگر، مبنا و مرجع نقد حديث، عقل و مقتضيات آن است.
2. عقل و مقتضيات عقل چيست؟
در تعريف عقل گفته شده كه قوه تشخيص درست از نادرست و معيار ارزيابى انسان از اقوال و افعال خود و ديگران است و همچون چراغى روشن در مسير حيات بشرى قرار دارد تا راه از چاه تمييز داده شود. ۱ مقتضيات عقل همان اقتضائات و استلزامات و اصول عقل عملى و عقل نظرى بنابر يافته ها، كشفيات و يقينيات آنهاست.
3. نسبت عقل و مقتضيات آن با تعاليم و آموزه هاى دينى
به طور قطع، تمام افعال و افكار بشر داراى مستند عقلى (عقل نظرى يا عقل عملى) بوده، آن افعال و افكار با مستند عقلى پذيرفته با رد مى شوند. در امور مذهبى نيز درستى و نادرستى تمام اصول و احكام نظرى و عملى به قضاوت اجمالى يا تفصيلى عقل بر مى گردد؛ براى مثال، شرع
1.فقه الحديث و روش هاى نقد متن، ص ۱۸۳.
