ب. بررسى و نقد مصاديق
حديث «خون گرفتن از پشت گردن، عامل فراموشى است»، ۱ اولين مصداق عرضه شده، ذيل اين قاعده كلى است.
نقش زمان و مكان، عرف و محيط؛ بررسى «حديث هفتم»
ناگفته پيداست كه در بررسى متن احاديث بايد به تغيير ماهوى ابزار و وسايل درگذشت زمان و نيز عرف و محيطهاى خاصّ توجّه داشت. وقتى متن حديثى در مورد «حجامت» يا «سرمه كشيدن» و... سخن مى گويد، هدف اصلى، بيان ابزار موجود در دوره زمانى خاصّ است. اين بدين معنا نيست كه عبارات متن ـكه دالّ بر ابزار و وسايل آن عصر ويژه هستندـ براى هر عصر و زمانى و براى هر شخص و فردى قابليت تطبيق دارند. جمود و تقيّد بر الفاظ و عدم توجّه به مصاديق جديد و جديدتر ـ كه داراى همان روح معنايى و متكى بر همان الفاظ هستند ـ همواره منشأ اصلى چنين برداشت هاى غلطى مى شود.
آيه «واعدوّا لهم ما استطعتم من قوة و من رباط الخيل»۲ را كليّه مسلمانان قبول داشته و بدان معتقدند، ولى در دنياى امروز هيچ ملّتى براى دفاع و افزايش توان نظامى خود از «اسب» سود نمى برد. توجّه به روح حاكم بر لفظ و عدم التفات به تغيير مصاديق، ما را از بسيارى از اشتباه ها مصون خواهد داشت.
لعنت و جايگزينى، بررسى «حديث هفتم»
دومين مصداق عرضه شده، حديث هشتم ۳ ذيل اين عنوان است. وى در تبيين موضوع بودن حديث گويد:
لعن، هيچ گاه قابليّت جايگزينى و قائم مقامى براى صدقه نمى يابد. ۴
بايد پرسيد كه اين ادّعا مأخوذ از چه منبع معتبرى است و چه دليلى بر صحت آن وجود دارد؟
ـ اگر «لعن» و «صدقه» به عنوان دو چهره متفاوت از حقيقتى واحد؛ يعنى عمل صالح تصور شوند، چه استبعادى وجود دارد، جايگزين نشوند؟
1.همان، ص ۶۰.
2.سوره انفال، آيه ۶۰ ؛ تفسير الكاشف، ج ۳، ص ۴۹۸ ؛ تفسير من وحى القرآن، ج ۱۰، ص۳۱۸.
3.من لم يكن له مال يصدق به فليلعن اليهود والنصارى(المنار، ص ۶۱).
4.همان.
