پيدايش علوم حديث را پى آمدِ علل طبيعى و وضعى دانسته اند. ۱ مراد آنان از علل طبيعى, ماهيت معرفت و دانش بشرى, و مقصودشان از علل موضوعى, همان جعل و وضع و اختلاف و تعارض اخبار بود.
به گمان ما براى نشان دادن آنچه بر دانش هاى حديثى گذشته است, مى توان اين تطوّرات را در چهار مرحله پيگيرى كرد.
مرحله اوّل: تدوين دانش هاى حديثى
در اين مرحله, دانش هاى حديثى به رفع مشكلات حديثْ نظر داشتند و علومى چون: رجال, جرح و تعديل, مختلف الحديث, علل الحديث, و غريب الحديث, با اين پيش زمينه شكل گرفتند.
عصر آغاز تدوين اين دانش ها قرن سوم هجرى است. دكتر محمود طحّان مى نويسد:
با شروع قرن سوم, دانش هاى حديثى تدوين گشت و هر يك از آنها به صورت مستقل و جدا از ديگرى, پديدار شد; دانش هايى مانند علم ناسخ و منسوخ, علم جرح و تعديل, و…
براى هر يك از اين علوم, كتاب هايى ويژه تأليف گشت. ۲
مراجعه به فهرستْ نامه ها اين رأى را تأييد مى كند. در اين جا براى هر يك از پنج دانشِ پيش گفته, نمونه هايى از كتب شيعه و اهل سنّتْ ياد مى كنيم:
1. علم رجال الحديث ۳
در شيعه:
كتاب الرجال, عبداللّه بن جبلّة الكنانى (م219ق)
1.نهاية الدراية, ص۱۴ـ ۱۸.
2.الحافظ الخطيب البغدادى وأثره فى علوم الحديث, ص۳۸۶.
3.تاريخ فنون الحديث, ص۱۹۷ـ ۱۹۸; نهاية الدراية, ص۲۵ـ۲۶.
