4. توجّه به ذهنيت پرسشگران
پاسخ هاى متين, همواره پاسخ هايى هستند كه با توجّه به پرسش, ذهنيت و برداشت پرسشگر, ارائه شده باشند. فهم محتواى پاسخ, بدون توجّه به پرسش و فهم آن, دشوار و در بسيارى مواقع, گمراه كننده است. پاسخگو همواره تلاش مى كند تا پاسخ خود را به گونه اى بيان كند كه پرسش را از ذهن پرسش كننده خارج كند واگر پاسخ با ذهنيت و برداشت پرسش كننده تناسب نداشته باشد, پرسش كننده, به پاسخ مورد نياز خود دست نخواهد يافت. ذهنيت افراد را معمولاً شرايط و محيط فكرى و نيازهاى خاصّ منطقه اى تشكيل مى دهند. ذهن انسان, تحت تأثير محيط به پرسش مى رسد و براى فهم درست پرسش ها بايد محيط زندگى و افكار رايج حوزه معيشت پرسش كننده را شناخت. به تعبيرى: پرسش ها آينه و نمايانگر محيط زندگى ها هستند و بازتاب زندگى فكرى و نيازهاى روزمرّه مردم مناطق گوناگون شمرده مى شوند.
از اين رو, كسانى كه با اين قبيل روايت ها ـ كه در شكل پرسش و پاسخ ارائه شده اند ـ مواجه مى شوند, براى فهم پاسخ امام(ع), بايد از محيط فكرى و ذهنيت راوى اطّلاع داشته باشند, وگرنه, چندان در فهم كلام معصوم(ع), موفّق نخواهند بود. مرحوم بروجردى, در بسيارى موارد به اين امر مهم, توجّه كرده و آن را گوشزد نموده است و مقرِّر گرامى نيز در چندين مورد, آن را گزارش كرده است. از جمله در جلد اوّل, ذيل مبحث قبله كه متن روايت, با توجّه به كوفى بودن سائلْ تفسير شده است (ج1, ص210) و نيز در جلد دوم, ذيل مبحث سجده, كه باز به اعتبار كوفى بودن و عامى بودن سؤال كننده, پاسخ امام را توضيح داده است كه پيش تر, متن آن ذكر شد. (ج2, ص279)
5. نقش كلام در تفسير روايت
وجود انگيزه هاى فراوان براى جعل روايت, آشفتگى هايى در احاديث و روايات اسلامى به وجود آورده است. مرحوم سيد مرتضى در اين باره مى گويد:
