الف. انواع اشتقاق

اشتقاق, بر سه گونه است: 1) اشتقاق صغير, 2) اشتقاق اصغر, 3) اشتقاق اكبر. اگر موافقت در حروف اصلى, همراه با ترتيب ميان حروف باشد, آن را اشتقاق اصغر مى نامند. اگر موافقت در حروف را بدون ترتيبْ ملحوظ دارند, آن را اشتقاق صغير خوانند. اگر هم مناسبت در حروف اصول, از لحاظ نوعيّت يا مخرج در نظر گرفته شود, بدان سان كه يقين كنيم در كلمات جلس با منع و قعود با جلوس اشتقاقى وجود ندارد, آن را اشتقاق اكبر گويند.
اشتقاق اصغر, مانند: ضارب و ضرب.
اشتقاق صغير, مانند: كنى و ناك.
اشتقاق اكبر, مانند:ثلم و ثلب.
در اشتقاق اصغر: توافق حروف اصلى و ترتيب, و در اشتقاق صغير: توافق و عدم ترتيب, و در اشتقاق اكبر: عدم موافقت در جميع حروف اصلى معتبر است.
در اشتقاق اكبر, تنها «وجود مناسبتْ» شرط است و بس! به اين گونه كه ارجاع دو واژه به هم, بى مناسبت نباشد. در نفائس الفنون, در قسمت صرف, آمده است:
اشتقاق اكبر, عبارت است از ردّ صيغ مختلف به معناى واحد, جهت اشتراك در اكثر حروف, همچون قصم و فصم كه هر دو مشترك اند در صاد و ميم.
در گنجينه ذهنى آمده است:
اشتقاق كبير, آن است كه فرع, تنها بر اصول حرف اصل مشتمل بوده, بدون اين كه ترتيب بين آنها را داشته باشد; همچون جذب و جبذ و حمد و مدح. ^۱
در جايى ديگر آمده است:
اشتقاق اكبر, آن است كه فرع, بر هيچ يك از حروف و ترتيب آنها در اصلْ مشتمل نبوده, منتها بين آنها مناسبتى باشد كه به اين اعتبار, صلاحيت رجوع داد نشان به اصل را داشته باشند, مانند ثلم و ثلب, يا نظير جزّ و حزّ و يا مثل نزح و نزف. ^۲