تعیین دقیق و قطعی شمار دو سپاه ، مقدور نیست ؛ امّا در این باره اعدادی گزارش شده که ارائه می گردد .
تعیین دقیق و قطعی شمار دو سپاه ، مقدور نیست ؛ امّا در این باره اعدادی گزارش شده که ارائه می گردد .
الف ـ شمار سپاه امام حسین علیه السلام
بیشتر منابع معتبر ، شمار سپاهیان امام علیه السلام را ۷۲ نفر ، گزارش کرده اند .[۱]شیخ مفید رحمه الله می نویسد :
حسین بن علی علیه السلام ، هنگام صبحگاه و بعد از نماز صبح ، یارانش را [ برای نبرد ، ]آماده کرد . آنان ، سی و دو سوار و چهل پیاده بودند .[۲]
لیکن با ملاحظه نام و مشخّصات شهدای کربلا ، می توان گفت که شمار سپاهان امام علیه السلام بیش از این تعداد بوده است ، چنان که پاره ای از منابع ، عدد یاران امام علیه السلام را ۸۲ نفر ،[۳]برخی ۱۱۴ نفر ،[۴]برخی ۱۴۵ نفر ،[۵]برخی صد و هفتاد نفر ،[۶]برخی ششصد نفر[۷]و برخی هزار نفر[۸]و برخی ارقام دیگری گزارش کرده اند .[۹]
نکته قابل توجّه ، این که در تبیین آمار شهدای کربلا ، بجز امام علیه السلام ، مشخّصات ۱۵۴ نفر ، ارائه می شود که حدود ۷۲ تن از آنها از خاندان امام حسین علیه السلام و پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام بوده اند .
بنا بر این ، ممکن است آنچه در گزارش مشهور آمده ، اشاره به همین افراد باشد ، و نیز می تواند اشاره به یاران امام علیه السلام قبل از ملحق شدن کسانی باشد که به تدریج به ایشان پیوسته اند ؛ زیرا گزارش هایی از پیوستن بیست تا سی نفر به امام علیه السلام حکایت دارند ، چنان که احتمال دارد برخی اسامی ، به دلیل تصحیف ، تکرار شده باشند . به هر حال ، تعداد یاران امام علیه السلام بیش از ۷۲ تن بوده اند . البتّه شماری از شهدا ، مانند : علی اصغر علیه السلام و عبد اللّه بن حسن علیه السلام و اُمّ وَهْب ، از سپاهیان به شمار نمی روند و شماری از سپاهیان امام علیه السلام مانند : حسن مُثنّا و ضَحّاک بن عبد اللّه مَشرقی نیز شهید نشده اند .
گفتنی است که شماری از یاران امام علیه السلام ، از خاندان و نزدیکان ایشان بوده اند و شماری از آنها ، از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام .
توضیح بیشتر در این زمینه ، در تبیین آمار شهدای کربلا خواهد آمد .[۱۰]
ب ـ شمار سپاه عمر بن سعد
شمار سپاهیان ابن سعد ـ که در گزارش های نسبتا معتبر آمده ـ ، عبارت است از : چهار هزار نفر ،[۱۱]چهار هزار و پانصد نفر ،[۱۲]بیست هزار نفر ،[۱۳]۲۲ هزار نفر ،[۱۴]۲۸ هزار نفر ،[۱۵]سی هزار نفر ،[۱۶]۳۱ هزار نفر ،[۱۷]و ۳۵ هزار نفر .[۱۸]
با توجّه به این که نیروهایی که از کوفه به کربلا رفتند ، یک جا اعزام نشدند ، احتمالاً برخی از مورّخان ، تنها آمار اوّلیه نیروهای اعزامی از کوفه را ثبت کرده اند و برخی ، آمار کسانی را نیز که به آنها پیوسته اند ، ثبت کرده اند . در نتیجه ، چنین اختلاف هایی پدید آمده است .
از سوی دیگر ، با در نظر گرفتن این که شماری از نیروهای اعزامی در بین راه ، فرار کرده اند ،[۱۹]اظهار نظر در باره شمار واقعی و حتّی شمار تقریبی سپاه ابن سعد ، بسیار دشوار است .
گفتنی است که رقم سی هزار نفر ، در دو روایت از امام حسن علیه السلام و امام زین العابدین علیه السلام ، نقل شده است .[۲۰]هر چند که سند این روایات ، از اعتبار لازم برخوردار نیست ؛ لیکن با توجّه به کوچ دادن عمومی مردم کوفه به سوی کربلا توسّط ابن زیاد و نیز با توجّه به این که این تعداد ، کمتر از نیمی از جنگجویانِ کوفه است ـ که حدود صد هزار نفر تخمین زده شده اند ـ ، رقمی قابل قبول است .
قرینه دیگری که می تواند تعداد سی هزار نفر را تأیید کند ، این است که سپاهیان مختار را شصت هزار نفر گزارش کرده اند .[۲۱]به نظر می رسد که سپاهیان او را کسانی تشکیل داده اند که در واقعه کربلا ، در لشکر عمر بن سعد نبوده اند .
[۱]الأخبار الطوال: ص ۲۵۶ ، بغية الطلب فى تاريخ حلب : ج ۶ ص ۲۶۲۸، البداية و النهاية: ج ۸ ص ۱۷۸ . نيز ، ر . ك : همين دانشنامه : ج۶ ص ۷۹ ح ۱۶۱۵ ـ ۱۶۱۷ و ص ۱۲۷ ح ۱۶۳۸ .
[۳]المناقب ، ابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۹۸ . در اين كتاب آمده است : «تمام ياران امام عليه السلام ـ ۸۲ نفر بودند كه ۳۲ نفر آن سواره بودند» .
[۶]ر. ك: ص ۸۳ ح ۱۶۱۸ (پانوشت يكم) .
[۷]مروج الذهب: ج ۳ ص ۷۰ . در اين كتاب ، آمده است كه بعد از بستن راه توسّط حُر ، تعداد ياران امام حسين عليه السلام ـ ، پانصد سوار و يكصد پياده بودند . وى در ادامه (ص ۷۱) آورده است كه جمع شهداى كربلا ، ۷۸ نفر بوده است .
[۸]ر. ك: ص ۸۳ ح ۱۶۱۸ (پانوشت يكم) .
[۹]تاريخ الطبرى: ج ۵ ص ۴۵۹، الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة): ج۱ ص ۴۶۵ و ۴۸۵ و ۴۵۱، العقد الفريد: ج ۳ ص ۳۶۵، تذكرة الخواصّ: ص ۲۵۶ ، مقتل الحسين عليه السلام ـ ، خوارزمى : ج ۱ ص ۴۷ ، الأخبار الطوال: ص ۲۵۹ ؛ الملهوف : ص ۱۴۵، مثير الأحزان: ص ۸۴ و ۹۸ .
[۱۰]ر. ك : ج ۷ ص ۲۸۱ (فصل نهم / سخنى در باره تعداد شهداى كربلا) .
[۱۱]تاريخ الخلفاء : ص ۲۴۷ ، تاريخ اليعقوبى : ج ۲ ص ۴۳۲ .
[۱۲]تذكرة الخواصّ : ص ۲۴۶ .
[۱۳]الملهوف : ص ۱۴۵ ، مثير الأحزان : ص ۵۰ ، كشف الغمّة : ج ۲ ص ۲۲۹ ؛ الفصول المهمّة : ص ۱۸۸ .
[۱۴]الفتوح : ج ۵ ص ۱۰۱ ، مقتل الحسين عليه السلام ـ ، خوارزمى : ج ۱ ص ۴۴۲ ، مطالب السؤول : ص ۷۵ . نيز ، ر. ك: همين دانشنامه : ج۶ ص ۸۳ ح ۱۶۱۷ و ج ۵ ص ۴۱۷ ح ۱۵۵۰.
[۱۵]ر. ك: ج ۵ ص ۳۹۵ ح۱۵۳۵ .
[۱۶]ر. ك: ج ۳ ص ۳۰۹ ح۹۱۸ و ج۷ ص۸۷ ح۱۸۰۸ و ص۱۹۹ ح۱۹۰۱.
[۱۷]عمدة الطالب : ص ۱۹۲ .
[۱۸]ر. ك: ج ۵ ص ۳۸۵ (فصل يكم / تلاش هاى ابن زياد براى حركت دادن لشكر به سوى كربلا).
[۱۹]ر. ك : ج ۵ ص ۳۸۵ (فصل يكم / تلاش هاى ابن زياد براى حركت دادن لشكر به سوى كربلا) .
[۲۰]ر. ك : ج ۷ ص ۷۷ ح ۱۸۰۸ و ج ۳ ص ۳۰۹ ح ۹۱۸ .
[۲۱]ر. ك : الأخبار الطّوال: ص ۳۰۵ .