نكته هايى درباره برترى دانش بر عبادت

۱ . كدام دانش و كدام عبادت ؟

فراگيرى هر گونه دانشى، از نظر فقهى ، تابع يكى از احكام پنجگانه است و بر اين اساس ، دانش به: واجب ، حرام ، مستحب ، مكروه و مباح تقسيم مى شود . اگر هر چه را كه صورت عبادت دارد ، به مفهوم عام آن، داراى احكام پنجگانه بدانيم ، حالت هاى تزاحم «تعلّم» و «تعبّد»، از لحاظ عقلى به ۲۵ مورد خواهد رسيد . از اين رو ، نخستين مسئله در مقام ترجيح دانش بر عبادت ، اين است كه كدام علم بر كدام عبادت رجحان دارد ؟

تأمّل در متن احاديثى كه دانش را بر عبادت ترجيح مى دهند ، به روشنى نشان مى دهد كه منظور ، ترجيح تعلّم واجب و يا مستحب بر عبادت هاى مستحب است . البته فاصله فضيلت تعلّم واجب و تعبّد مستحب ، قابل مقايسه با فاصله تعلّم مستحب و تعبّد مستحب نيست و شايد احاديثى كه فضائل شگفت انگيزى را در تبيين فضيلت دانش بر عبادت مطرح كرده اند ، ناظر به اين صورت از تزاحم اند[۱].

احتمال ديگر در ترجيح دانش بر عبادت ، اين است كه در احاديث مربوط به دانش و عبادت ، به خودى خود و بدون در نظر گرفتن احكام پنجگانه فقهى ، علم ذاتا بر عبادت ، مقدّم است و اين تقدّم، علل مختلفى مى تواند داشته باشد ؛ مانند اين كه عبادت بدون دانش ، ممكن نيست .

۲ . نقش سازنده عبادت در كنار دانش

در فصل هاى گذشته به نقش سازنده و بنيادى عبادات در پيدايش نور دانش و الهامات قلبى اشاره شد .[۲]همچنين تأكيد گرديد كه جوهر دانش در وجود انسان ، بدون عمل قابل دوام نيست .[۳]بنا بر اين ، هدفِ احاديثى كه دانش را بر عبادت ترجيح مى دهند ، تضعيف و يا انكار نقش سازنده عبادت در كنار دانش نيست ، بلكه تأكيد بر توأم ساختن عبادت با دانش و تحذير از عبادت جاهلانه است .

در بخش دهم خواهد آمد كه عبادت بدون آگاهى ، نه تنها ارزشى ندارد، بلكه خطرآفرين است .[۴]

بنا بر اين ، احاديث اين فصل نمى توانند بهانه اى براى ترك عبادات ، حتّى عبادت هاى مستحب گردند .

نقل است كه روزى شخصى از محقّق بزرگ شيخ انصارى رحمه الله پرسيد : در تعارض ميان نافله شب و مطالعات علمى كدام يك مقدّم اند ؟

شيخ كه مى دانست او اهل قليان است و اين مسئله ، بهانه اى براى ترك نافله شب است ، در پاسخ فرمود : «چرا ميان نماز شب و مطالعه تعارض برقرار مى كنى ؟ بگو : مطالعه و قليان ، كدام يك تقدم دارند ؟» .

۳ . مبالغه در بيان فضيلت دانش

برخى از احاديث اين فصل ، در مقام بيان فضيلت دانش و ترجيح آن بر عبادت ، مطالبى را مطرح كرده اند كه مبالغه آميز به نظر مى آيد و پذيرفتن آنها بدون توضيحات لازم ، مشكل است . براى مثال ، اين كه جلوس دانشجو در برابر دانشمند ، ثواب شصت شهيد دارد و يا اين كه حضور در مجلس دانشمند از هزار غزوه مستحب و . . . فضيلتش بيشتر است .

هر چند اين احاديث ، از جهت سند ، اعتبار لازم را براى اثبات اين فضائل ندارند ، ليكن رد كردن آنها نيز با توجّه به حديث ذيل ، آسان نيست :

خَيرُ الدُّنيا والآخِرَةِ مَعَ العِلمِ ، وشَرُّ الدُّنيا والآخِرَةِ مَعَ الجَهلِ؛[۵]خير دنيا و آخرت با دانش و بدى دنيا و آخرت با نابخردى است .

در واقع ، اين احاديث از انواع تأكيد براى تشويق مردم به كسب دانش استفاده كرده اند ، تا كسى كه براى بالا بردن سطح آگاهى هاى خود ، نياز به تعلّم و حضور در مجلس عالم دارد ، به هيچ بهانه اى مجلس علمى و تحصيل دانش را ترك نكند ، حتّى به بهانه حج و جهاد مستحب .