استمرار امامت و هدایت الهی

قرآن و احاديث اسلامى ، فاصله ميان عيسى(ع) و خاتم پيامبران(ص) را دوران «فترت رُسُل» ناميده اند ، نه «فترت امام و حجّت» . بنا بر اين ، نصوصى كه بر ثبوت دوران فترت دلالت دارند ، نمى توانند استمرار امامت و هدايت الهى در همه اعصار را نفى كنند و بنا بر اين ، معارض نصوصى كه بر استمرار امامت دلالت دارند ، محسوب نمى شوند .

افزون بر اين ، بر اساس آنچه در قرآن بدان اشاره شده ،[۱]ميان مسيح(ع) و خاتم پيامبران ، حدّاقل سه پيامبر مبعوث گرديده اند . نيز طبق احاديث متعدّد ، همه انبياى الهى ، وصى داشته اند[۲]كه در دوران فترت رسل ، هدايت ظاهرى و يا باطنىِ[۳]طالبان حق ، به آنها سپرده مى شده و آخرين حجّت الهى پيش از بعثت خاتم پيامبران ، خالد بن سنان عبسى[۴]بوده كه پيامبر خدا با دختر او ملاقات كرده است و طبق روايتى ، امام صادق(ع) مى فرمايد :

إنَّهُ كانَ بَينَ النَّبِىِّ(ص) وَ عيسى (ع) وَ لَم يَكُن بَينَهُما فَترَةٌ .[۵]

او ميان پيامبر خدا و عيسى(ع) مى زيسته و ميان آن دو ، فترتى نبوده است .

بنا بر اين ، دوران «فترت رُسُل» ، با استمرار امامت و هدايت باطنىِ الهى به وسيله امام غايب و يا امام ظاهرى كه مردم به وى دسترس ندارند ، منافاتى ندارد، چنان كه در برخى از احاديث ، فاصله ميان از دنيا رفتن يك امام تا ثابت شدن امامتِ امامِ پس از او ، دوران فترت ناميده شده است .[۶]امام صادق(ع) نيز دوران غيبت امام عصر(ع) را دوران «فترت ائمّه» مى نامد :

الَّذى يَملَؤها عَدلاً كَما مُلِئَت ظُلماً وَ جَوراً ، لَعَلى  فَترَةٍ مِنَ الأَئِمَةِ يَأتى كَما أنَّ النَّبِىَّ بُعِثَ عَلى  فَترَةٍ مِنَ الرُّسُلِ .[۷]

همو كه زمين را پر از داد مى كند - چنان كه پُر از بيداد شده باشد - ، پس از دوره فترت امامان خواهد آمد ، همان گونه كه پيامبر خدا پس از دوره فترت [پيامبران، ]برانگيخته شد .

تذكّر

نكته قابل توجّه ، اين كه حديثى از امام صادق(ع) نقل شده كه به ظاهر ، وجود هر گونه حجّت را در دوران فترت ، نفى مى كند :

زيد عن محمّد بن علىّ الحلبى عن أبى عبد اللَّه(ع) ، قال : قُلتُ لَهُ : كانَتِ الدُّنيا قَطُّ مُنذُ كانَت وَ لَيسَ فِى الأَرضِ حُجَّةٌ ؟ قالَ: قَد كانَتِ الأَرضُ وَ لَيسَ فيها رَسولٌ وَ لا نَبِىٌّ وَ لا حُجَّةٌ وَ ذلِكَ بَينَ آدَمَ وَ نُوحٍ فِى الفِترَةِ وَ لَو سَأَلتَ هؤُلاءِ عَن هذا لَقالوا : لَن تَخلُوَ الأَرضُ مِنَ الحُجَّةِ وَ كذّبوا. إنَّما ذلِكَ شَى ءٌ بَدا للَّهِ U فيهِ، «فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنذِرِينَ» وَ قَد كانَ بَينَ عيسى  وَ مُحَمَّدٍ عليهما السلام فَترَةٌ مِنَ الزَّمانِ وَ لَم يَكُن فِى الأَرضِ نَبِىٌّ وَ لا رَسولٌ وَ لا عالِمٌ ، فَبَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً(ص) بَشيراً وَ نَذيراً وَ داعِياً إِلَيهَ.[۸]

زيد از محمّد بن على حلبى نقل مى كند كه گفت : از امام صادق(ع) پرسيدم : آيا تا به حال ، از وقتى كه دنيا بوده ، پيش آمده كه در زمين ، حجّتى نباشد ؟ امام صادق(ع) فرمود : «[آرى .] پيش آمده كه در زمين ، نه پيامبرى باشد و نه فرستاده اى و نه حجّتى . اين ، در دوره فترتِ ميان آدم(ع) و نوح(ع) بوده است . حال اگر اين مطلب را از اينان بپرسى ، حتماً خواهند گفت : زمين ، هرگز از حجّت، خالى نبوده است ؛ ولى دروغ مى گويند . همانا اين ، مطلبى بود كه براى خداوند ، در آن بَدا حاصل شد . پس پيامبران و بشارت دهندگان و هشداردهندگانى را برانگيخت ، در حالى كه ميان عيسى(ع) و محمّد(ص) برهه اى از زمان بود كه در آن ، نه پيامبرى در زمين بود و نه فرستاده اى و نه عالِمى . پس خداوند ، محمّد(ص) را برانگيخت تا بشارت دهنده و هشدار دهنده و فرا خواننده به سوى خداوند باشد» .

به مدلول ظاهرىِ اين روايت ، علّامه مجلسى رحمه اللّه چنين پاسخ گفته است :

شايد مراد [در اين روايت ] ، نبودنِ حجّت و عالِم ظاهر و پيدا باشد [و نه هيچ حجّت و عالِمى ، هر چند پنهان از نظر] ؛ چرا كه اخبار فراوانى بر اين دلالت دارند كه زمين هرگز از حجّت ، خالى نبوده است .[۹]

بر فرض كه اين توجيه را نپذيريم، انتساب حديثِ ياد شده به امام(ع) ، ثابت نيست ؛ زيرا در كتاب الاُصول الستّة عشر آمده و انتساب آن كتاب به مؤلفانش ثابت نيست . افزون بر اين، زيد نَرْسى كه راوى اين حديث است ، توثيق نشده است و بر فرض كه بتوانيم سند روايت را بپذيريم ، متن آن نمى تواند با احاديث صحيح و مشهور و مقبول در نزد محدّثان وعلما - چنان كه ملاحظه شد - ، معارضه كند .