عزاداری برای امام حسین(ع) تا قبل از رسمی شدن آن در اواسط قرن چهارم هجری

امام جواد علیه السلام در کودکی (سال ۲۰۳ ق) به امامت رسید. دستگاه ستم پیشه عبّاسی ، از گذشته و چگونگی مواضع امامان علیهم السلام ، به تجربه آموخته بود که باید نظارت را بر امام علیه السلام ، مستمر کند و پیش تر ، این نظارت را با دعوت امام رضا علیه السلام به مرو ، شدّت بخشیده بود و اکنون ، تمام تلاش خود را بر این معطوف داشته بود که پیوند فکری و هدایتی شیعیان را با مرکز تلاش و نشاط و حرکت ، یعنی امام جواد علیه السلام بگسلد .

در مقابل ، امامان علیهم السلام نیز به «سازمان وکالت» توجّه نمودند . امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام ، این شبکه را بنیاد نهادند و به تدریج ، آن را گستراندند و به وسیله آن ، آنچه را که در هدایت ، لازم و اساسی می دانستند ، به شیعیان انتقال می دادند .

شیعیان نیز بر پایه این آموزه ها ، به سازماندهی پرداختند و پیوند خود را با عالمان و متفکرانی که از سوی امامان علیهم السلام تربیت شده بودند ، استوار می داشتند و به حیات مذهبی خود ، ادامه می دادند.

بدین سان ، رابطه شیعیان، با توجّه به وضعیت جامعه ، بیشتر با عالمان بوده است و با توجّه به نظارت شدید حکومت بر رابطه امامان علیهم السلام با شیعیان ، و حبس و حصر آن بزرگواران، رابطه با ایشان ، بسیار اندک و ناچیز بوده است . بنا بر این ، روشن است که در باره موضوعِ «عزاداری عاشورا» نباید انعکاسی آن چنانی از کلام و سیره آنان در تاریخْ باقی باشد، بویژه در روزگار متوکل که خفقان عمومی و خصوصا سختگیری در باره رفتن به کربلا و زیارت قبر مطهّر سید الشهدا علیه السلام به اوج می رسد.

با این همه ، به نظر می رسد که شیعیان ، با توجّه به تربیتی که در این زمینه در محضر امامان علیهم السلام یافته بودند ، سوگواری بر ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام را جدّی گرفته و در منازل و محافل خود ـ همان گونه که در زمان امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام انجام می گرفت ـ ، به آن پرداخته اند ؛ امّا مخفیکاری آنان از یک سو ، و سانسور خبری حکومت از سوی دیگر، مانع از انعکاس این محافل در منابع تاریخی شده است .

چنان که اشاره کردیم ، سختگیری بر شیعیان ، خفقان عمومی و مشکلات ایجاد شده برای زیارت مزار امام حسین علیه السلام و سوگواری بر آن بزرگوار ، در روزگار متوکل ، به اوج خود رسید ؛ ولی هنگامی که منتصر عبّاسی در سال ۲۴۸ ق ، زمام حکومت را به دست گرفت ، از مردم خواست که چونان گذشته به زیارت کربلا بروند[۱]و از سوی دیگر ، دستور داد تا مرقد امام حسین علیه السلام را بازسازی کنند[۲]و در نهایت ،آزاررسانی به شیعیان را ممنوع کرد .[۳]از این پس ، کم و بیش ، سختگیری هایی اعمال می شد (مانند : دوران سلطه حنابله بر بغداد ، پیش از به قدرت رسیدن آل بویه) ؛[۴]امّا خلفای دیگر عبّاسی ، هرگز مانند متوکل نبودند و برای زائران مزار امام حسین علیه السلام مزاحمتِ آن گونه پدید نمی آوردند . آزادی ها در حدّی بود که شیعیان ، بویژه در روزهای عاشورا، عرفه و نیمه شعبان ، به زیارت کربلا می رفتند و بر سرِ مزار امام حسین علیه السلام سوگواری می کردند، تا جایی که اندک اندک ، مزار امام علیه السلام برای عزاداری ، مکانی همیشگی شد.

در باره روزگار غیبت صغرا نیز اسنادی گزارش شده اند که نشانگر برگزاری مراسم رثا و سوگواری در کنار مزار امام حسین علیه السلام در آن روزگارند ، از جمله گزارش ابن اثیر در باره حوادث پایانی سال های حدود ۲۹۶ ق ، که نمایانگر حضور شیعیان بر سر مزار امام حسین علیه السلام و شامل شرح حال یک شیعه یمنی در آن جریان است .[۵]

قاضی ابو علی تَنّوخی (م ۳۸۴ ق) نیز آورده است که :

ابن اصدق ، به هنگام سلطه حنابله بر بغداد ، به نوحه گری بر حسین علیه السلام اشتغال داشت . راوی برای سفارش دادن رثا به دنبال شناسایی وی و دیدار با او بوده ، که در شب نیمه شعبان ـ که شیعیان با به جان خریدن همه خطرها بر مزار سید الشهدا حاضر شده بودند ـ ، او را می بیند که در آن حال و هوا ، شب را به نوحه گری می گذراند و مردم می گِریند .[۶]

در اواخر دوره غیبت صغرا نیز بَربِهاری[۷](م ۳۲۹ ق) ، دستور قتل خِلب را صادر کرد که مخفیانه در منازل شیعیان بر امام حسین علیه السلام نوحه می خواند .[۸]ابن حجر نیز در لسان المیزان ، از شاعری شیعی، سخن رانده است که به سال ۳۴۶ ق ، تا ظهر عاشورا ، در سوگ امام حسین علیه السلام رثا گفته و مردم ، همراه او گریه کرده اند .[۹]

از این نقل ها ، هر چند به خاطر سانسور خبری حاکم ، اندک اند، می توان سوگواری و گریه و زاری شیعیانِ این روزگار را نتیجه گرفت که می کوشیدند تا حدّ توان ، جریان عاشورا را به فراموشی نسپرند.

در مصر نیز به هنگام سلطه حکومت های غیر شیعی اِخشید و کافور (۳۲۳ ـ ۳۵۸ ق) ، مردم آن دیار ، روز عاشورا بر سر مزار امام زادگان (امّ کلثوم و نفیسه) گِرد می آمدند و عزاداری می کردند، بدان سان که حکومت کافور ، الزاما برای جلوگیری از آن ، در صحرا مأمور گماشته بود .[۱۰]

این گزارش های اندک نیز گویا پس از دوران رسمی شدن عزاداری در بغداد و مصر ، بر خامه مورّخان رفته اند ؛ زیرا در آن زمان، دولت های شیعی ، تشکیل، و نهادهای رسمی ، ایجاد شده بودند و مورّخان ، به ناچار ، باید آنچه را اتّفاق می افتاد و از جمله عزاداری ها ، سوگواری ها و ... را گزارش می کردند .