عزاداری سیدالشهدا(ع) در سده های دهم و یازدهم (دوران حاکمیت صفویان)
پرسش :
عزاداری سیدالشهدا(ع) در سده های دهم و یازدهم چگونه بود؟
پاسخ :
با تاج گذاری شاه اسماعیل صفوی به سال ۹۰۷ ق ، در تبریز ، تشیع در ایران ، رسمیت یافت و ترویج شعائر شیعی ، از جمله اهداف مهمّ آن حکومت شد . چنان که اشاره کردیم ، پیش از تألیف روضة الشهدا ، مقتل هایی در مراسم سالانه عاشورا در خراسان خوانده می شد که روضة الشهدا ، برای تسهیل مقتل خوانی در آن مجالس ، تألیف شد و به سبب روانی عبارات ، با استقبال، رو به رو گشت و با رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران ، از جایگاه و شهرت ویژه ای برخوردار شد . در همان هنگام ، حسین فدایی نیشابوری ، این کتاب را به شعر در آورد و از آن ، منظومه ای حماسی سرود و به شاه صفوی ، تقدیم کرد .[۱]
در این دوره ، برپایی سوگواری ، چهره علنی پیدا می کند و چونان قرن های چهارم و پنجم (روزگار آل بویه و فاطمیان) ، شیعیان ، این مراسم را در نهایتِ شُکوه ، اجرا می کنند . چگونگی این مراسم در روزگار صفوی ، در منابع بسیاری آمده است، از جمله در سفرنامه های اروپائیان و ایرانگردان که با نگرشی ریزبینانه و دقیق ، وصف شده است که پس از این ، خواهیم آورد .
شاهان صفوی ، شخصا به مراسم عزاداری محرّم ، علاقه و گرایش ویژه ای داشتند، بِدان سان که حتّی در اردوهای نظامی ، از آن ، تن نمی زدند . محرّم سال ۱۰۱۳ ، شاه عبّاس ، قلعه ایروان را محاصره کرد و در شب عاشورا ، در اردوگاه نظامی ، مراسم عزاداری برپا نمود . چنان شیون و فریادی از اردوگاه ، بلند شد که ساکنان قلعه پنداشتند فرمان حمله شبانه صادر شده و با گسیل داشتن پیکی ، خود را تسلیم کردند ،[۲]چنان که پیش از آن ، به سال ۱۰۱۱ ق ، درهنگامه جنگ با سپاهیان اُزبک، روز عاشورا در کنار «آب خطب» توقّف کرده و عزاداری امام حسین علیه السلام را برپا نموده بود .[۳]
در دربار صفویان ، ایام محرّم و روزهای عاشورا ، روضة الشهدا خوانده می شد .[۴]افزون بر این ،شاهان این سلسله در مراسم عمومی روز عاشورا ، در میدان شهر، حضور می یافتند و گروه هایی عزادار از پیش دید آنها می گذشتند . آنان ، لباس عزا به تن می کردند[۵]و املاکی برای برپایی مراسم عزاداری ، وقف می نمودند . میرزا عبد اللّه افندی ، نویسنده ، محقّق و مورّخ بااطّلاع آن روزگار ، آورده است :
سال هاست ... در دهه اوّل محرّم ، بویژه عاشورا ، در همه مناطق ایران ، برای امام حسین علیه السلام عزاداری می شود .[۶]
او همچنین تأکید می کند که :
این رویه حسنه ... در این مدّت مدید ، به منزله شعار شیعه شده است .[۷]
مواضع و رویکرد مخالفان در باره عزاداری نیز نشانگر گستردگی آن است. میرزا عبد اللّه افندی آورده است که آنان ، با تعبیر «شَر و شور شیعیان در حکایت تعزیت در ایام عاشورا» از آن یاد کرده اند .[۸]
سوگ نامه بلند و پُرآوازه و بی نظیر محتشم کاشانی ـ که به درخواست شاه تهماسب ، سروده شده ـ نیز شایان ذکر است که با این بیت، آغاز می شود :
باز این ، چه شورش است که در خلق عالم است ؟ باز این ، چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است ؟
[۱]فهرست نسخه هاى خطّى فارسىِ منظومه ها : ج ۴ص ۲۹۳۱ . آقا بزرگ تهرانى نيز در الذريعة (ج ۹ ص ۱۱۷۹) ، به اين منظومه فدايى با عنوان سيف النبوّة و مشهد الشهداء ، اشاره كرده است .
[۲]تاريخ عالم آراى عبّاسى : ج ۲ ص ۶۵۵ .
[۳]تاريخ عالم آراى عبّاسى : ج ۲ ص ۶۲۷ .
[۴]دستور شهرياران : ص ۳۳ .
[۵]تاريخ و جنبه ادبى تعزيه : ص ۲۴ (به نقل از : سفرنامه نيكلاس هميوس در سفر سال ۱۶۳۳ م) .
[۶]تحفه فيروزيّه :ص ۱۶۶ (به نقل از : صفويّه در عرصه دين، فرهنگ و سياست : ج ۱ ص۴۶۴) .
[۷]تحفه فيروزيّه : ص ۱۶۸ (به نقل از : صفويّه در عرصه دين ، فرهنگ وسياست : ج ۱ ص ۴۶۵) .
[۸]تحفه فيروزيّه : ص ۱۱۲ (به نقل از : صفويّه درعرصه دين ، فرهنگ و سياست : ج ۱ ص ۴۵۷) .
بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت