كتابت وحى در مكه

پيامبر خدا صلى اللَّه عليه و آله سيزده سال در مكّه به دعوت اسلام مشغول بودند و در اين مدت، جمعاً ۸۲[۱]يا ۸۶ سوره از قرآن در اين شهر نازل شد و بقيه آن، حدود ۱۶۰۰ آيه از ۶۲۳۶ آيه قرآن، مدنى است. با اين حال، در باره كتابت قرآن در مكه اطلاعات بسيار اندكى در منابع منعكس شده است.كاتبان وحى در اين شهر را على عليه السلام، ابوبكر، عمر، عثمان، ارقم بن ابى ارقم مخزومى، جهم بن قيس، حاطب بن ابى بلتعه، حاطب بن عمرو، خالد بن سعيد بن عاص، زبير بن عوام، سالم مولى ابى حذيفه، سعد بن ابى وقاص، شرحبيل بن حسنه (م ۱۸ق)، طلحة بن عبيد اللَّه، عامر بن فهيره، عبد اللَّه بن جحش اسدى (م ۳ق)، عبد اللَّه بن سعد بن ابى سرح، علاء بن حضرمى، مصعب بن عمير و معيقب بن ابى فاطمه سدوسى دانسته اند. اين در حالى است كه ميان اين كسان، برخى طبق گزارش هايى ، در عصر مكّى، باسواد نبوده اند.[۲]گفته اند نامه اى كه ابوبكر به دستور رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله در ماجراى هجرت ، به سراقة بن مالك مدلجى نوشت،[۳]نه به خطّ او، بلكه به خطّ عامر بن فهيره ، غلام ابوبكر بوده است.[۴]برخى محققان در كاتب بودن عمر نيز ترديد كرده اند و با شواهد و قرائنى ثابت كرده اند كه او آن هنگام ، خواندن و نوشتن نمى دانسته است.[۵]نيز اين افراد همگى در يك زمان مسلمان نشدند و مدت و مقدار كتابت آنان نيز در منابع ذكر نشده است.

ترديد ديگر آن كه در باره نگهدارى نسخه ها و چگونگى حمل آن به يثرب نيز گزارشى در دست نيست. به نظر مى رسد در دوره مكّى ، نحوه صيانت از قرآن ، بيشتر حفظ آن توسط صحابه بوده است؛ هرچند رواياتى وجود دارد حاكى از وجود صحيفه هايى كه آياتى از قرآن در آنها نوشته شده بود؛ مانند صحيفه اى كه خواهر عُمر و شوهرش در دست داشتند و در آن سوره طه نوشته شده بود و عُمر آن را ديد و در پى شنيدنِ همان آيات مكتوب مسلمان شد.[۶]

برخى نخستين كاتب وحى در مكه را ابن ابى سرح دانسته اند[۷]و اين در حالى است كه او سال ها پس ازهجرت پيامبر به مدينه و طبق گزارشى، پيش از فتح مكه (سال هشتم) مسلمان شد.[۸]او در مدت كتابت خود ، گاه از واژه هاى جايگزين استفاده مى كرد.[۹]گويند بخشى از آيه ۹۳ انعام در نكوهش اوست[۱۰]و سپس مرتد گرديد و در فتح مكه از كسانى بود كه رسول خدا فرمان قتل آنان را صادر كرد كه با وساطت برادر رضاعى اش عثمان ، از مرگ نجات يافت.[۱۱]معيقب بن ابى فاطمه دوسى نيز سياهه غنايم پيامبر صلى اللَّه عليه و آله را مى نوشت.[۱۲]در باره حنظلة بن ربيع ، معروف به حنظله كاتب،[۱۳]گفته اند كه هر وقت كاتبى نبود، او را فرا مى خواندند.[۱۴]به نقلى او فقط يك بار در حضور رسول خدا به نوشتن پرداخت و بدين سبب اين شهرت را پيدا كرد.[۱۵]به هرحال بيشترِ كتابتى كه از او بازگفته اند، مربوط به نامه هايى است كه پس از رحلت پيامبر صلى اللَّه عليه و آله و در زمان خلفا نوشته است.[۱۶]