8. تعارض با سنن الهي
رشيد رضا به سنن الهي بسيار توجه كرده و سعي در استقراي آن از آيات قرآن دارد. او مسلمانان را به تمسك به سنن الهي دعوت كرده و معتقد است خداوند عادل است و با انسان‌ها، با سنن يكسان رفتار مي‌نمايد و در سنت‌هاي الهي تبديل و تغييري رخ نمي‌دهد. ۱ رشيد رضا در نقد روايات نيز از اين معيار بهره گرفته است؛ مثلاً، رواياتي را كه مسخ در آيه فَقُلْنَا لَهـُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِين۲ را حقيقي مي‌داند، با اين معيار نقد مي‌كند و مسخ را مسخ قلبي مي‌داند و مي‌گويد:
مسخ حقيقي از سنن الهي در خلقت نيست و موجب عبرت و موعظه گنه‌كاران نخواهد بود. ۳
وي احاديث دجال را مخالف سنن خداوند در خلق مي‌داند ۴ و احاديث انشقاق قمر را مخالف سنن خداوند در نظام آفرينش برمي‌شمارد. ۵ نكته جالب توجه آن است كه حتي عبده به دليل توجه به سنن الهي در نظام تكوين و تشريع، معتقد است، سورة حمد، اولين آيات نازل شده بر پيامبر اكرم( است و به رواياتي كه آيات آغازين سورة علق را اولين آيات نازل شده مي‌داند، اعتنايي نمي‌كند. او معتقد است يكي از سنت‌هاي الهي آن است كه ابتدا مجملي از چيزي را آشكار مي‌كند و بعد از آن به تدريج، تفصيل آن را مي‌آورد؛ همانند دانة گياهان كه در ابتدا حاوي جميع شاخ و برگ و ريشه و ... به شكل اجمالي هست و بعد از آن، به تدريج، آشكار مي‌شود. سورة فاتحه نيز اجمالاً مشتمل برآن چيزي است كه در قرآن وجود دارد. عبده در ادامه به مقايسه محتواي سورة حمد و محتواي قرآن پرداخته تا ادعاي خود را ثابت كند. ۶
در خصوص اين معيار بايد بگوييم، آنچه رشيد رضا دربارة سنن مي‌گويد، تا حدودي صحيح است، اما توجه به اين نكته ضروري است كه سنن الهي در خلقت و اجتماع بشري متعدد است؛ مثلاً معجزات انبيا ـ كه مخالف سنن معهود و شناخته شده است ـ خود از سنن الهي است. اگر روايات مسخ بني اسراييل و انشقاق قمر و مانند آن را بتوانيم با اين معيار نقد كنيم، بايد آنچه دربارة زنده كردن مردگان و مانند آن به دست حضرت عيسي( روايت شده، نقد كنيم و مردود شماريم! زيرا تفاوتي ميان آنها وجود ندارد. صحيح تر آن است كه بگوييم همة اين موارد جزء سنن الهي است.
9. توجه به آثار و نتايج اجتماعي روايت
يكي ديگر از معيارهاي رشيدرضا در نقد روايات، توجه به نتايجي است كه به دليل محتواي روايت به وجود آمده است. بارزترين نمونة كاربرد اين معيار در احاديث مهدي( نمود پيدا کرده است. رشيد رضا
1.المنار، ج۱، ص۳۳۶ و ۴۲۳؛ ج۲، ص۴۹۲ به بعد .
2.سوره بقره، آيه ۶۵ .
3.همان، ج۱، ص۳۴۴. اين استدلال رشيد رضا از جهاتي مخدوش است؛ در بحث‌هاي آتي به برخي از آنها اشاره خواهيم کرد .
4.همان، ج۹، ص۴۹۰ .
5.مجله المنار، ش۵، ص۳۶۳ (به نقل از موقوف المدرسة العقلية، ص۳۴۵) .
6.المنار، ج۱، ص۳۵ ـ ۳۸ .
