2. پايبندي به تعهدات و پيمان‌ها، در عين قدرت بر نقض عهد
از نکات برجسته‌اي که در تاريخ صدر اسلام به چشم مي‌خورد، پايبندي پيامبر اکرم، مؤسّس و زمامدار حکومت اسلامي، نسبت به تعهّدات و پيمان‌هايي است که با گروه‌ها و قبايل مختلف بسته شده بود. بسياري از اين پيمان‌ها مربوط به دوران ضعف اوّليّه مسلمانان و بي‌پناهي دولت اسلامي بوده که هرگونه همدلي ساير قبايل براي مسلمانان مايه دلگرمي و قوّت قلب بود، لکن در دوراني که با ايثار و مجاهدت‌هاي رزمندگان اسلام، در کنار قدرت منطق مبتني بر فطرت انساني تعاليم آسماني اين دين الهي، و در سايه درايت و راهبري داهيانه پيامبر اکرم صلّي الله عليه و آله دولت اسلامي در اوج قدرت و اقتدار به سر مي‌برد، ديگر پايبندي به اين تعهّدات و پيمان‌ها نه تنها مايه تقويت حکومت اسلامي نبود، بلکه گاه جلوي پاره‌اي از تصميمات لازم در پيشبرد اهداف دولتي را هم سدّ مي‌نمود.
در چنين مواقعي است که اخلاق سياسي مورد توصيه و عمل اغلب سياستمداران جهاني قاطعانه حکم مي‌نمايد که اين تعهّدات دست و پا گير بي خاصيّت زير پا گذاشته شود.
اينجاست که تفاوت عمل پيامبر با زمامداران دنيا، و فرق اخلاق حکومتي در فلسفه سياسي اسلام با اخلاق حاکمان در فلسفه سياسي فيلسوفان سياست آشکار مي‌شود. پايبندي اوّلين مؤسّس دولت اسلامي در جهان نسبت به تعهّدات و پيمان‌هايي که با گروه‌ها و قبايل ديگر بسته شده بود، آن هم تا آخرين زمان اعتبار آن پيمان نامه، از نکات درخشان در فلسفه سياست اسلامي است. هيچ‌گاه زمامدار مسلمانان اجازه نخواهد داشت تعهّدي را که نسبت به گروهي از مردمان، يا دولت‌هاي ديگر پذيرفته است، زير پا بگذارد. تأکيدات قرآني گويايي در اين زمينه وجود دارد که بحث و تفصيل آن خارج از حوصله و رويکرد اين مقاله است. ۱ در اينجا به نقل نکاتي از سيره رسول گرامي اسلام در اين خصوص بسنده مي‌کنيم:
در سال ششم هجري که مسلمانان براي انجام اعمال عبادي و طواف کعبه به سمت مکه حرکت کردند، با ممانعت مشرکان مواجه شدند، و در نهايت، به انعقاد صلحنامه‌اي منجر شد که صلح حديبيّه نام گرفت. يکي از موادّ صلحنامه اين بود که «اگر كسى از قرشيان ـ كه تحت قيمومت و ولايت ديگرى است ـ به نزد محمّد آمد، اگر چه مسلمان شده باشد، بايد او را به سوى قريش باز گردانند، ولي اگر يكى از مسلمانان و پيروان محمّد به نزد قريش برود، لازم نيست او را به مدينه باز گردانند». ۲ اين بند از صلحنامه ـ که با اعتراض پاره‌اي از صحابه رسول الله نيز مواجه گشت ـ تا زماني که اساس اين پيمان از سوي مشرکان قريش نقض نگرديده بود، همواره مورد احترام و عمل پيامبر قرار داشت. بازگرداندن «ابوجندل»، ۳ پسر سهيل بن عمرو امضا کننده صلحنامه از سوي قريش، و «عتبه بن اسيد (ابوبصير)» ۴ از مصاديق اين سيره اخلاق حکومتي رسول خداست.
1.سوره اسراء، آيه ۳۴؛ سوره مائده، آيه ۱؛ سوره بقره، آيه ۱۷۷؛ سوره آل عمران، آيه ۷۶ .
2.السيرة النبويّة، ج۳، ص۳۳۲؛ زندگاني محمّد، ج۲، ص۲۱۷ ـ ۲۱۸؛ المغازي، ج ۲، ص۶۰۷ ـ ۶۰۸؛ بحار الأنوار، ج۲۰، ص۳۳۴ ـ ۳۳۵ .
3.همان منابع .
4.السيرة النبويّة، ج۳، ص۳۳۷؛ زندگاني محمّد، ج۲، ص۲۲۰ ـ ۲۲۱؛ بحار الأنوار، ج۲۰، ص۳۳۵ ـ ۳۳۶ .
