نيز پس از تلاش‌هاي عقلاني و کنکاش‌هاي خردورز به همان رسيده‌اند. بر اساس اين اصل واحد اخلاقي، در سياست داخلي، حاکم بايد آن‌چنان با محکوم (رعاياي تحت حاکميت خود) عادلانه عمل نمايد که اگر خود به جاي آن رعايا قرار گيرد، چنان عملي را از حاکم وقت نسبت به خود و جامعه بپسندد. و در سياست خارجي نيز حاکم آن‌چنان بر مبناي مصالح اجتماع عمل کند که اگر زمامدار ديگري به جاي او بود، همان عمل را از آن زمامدار مي‌پسنديد و توصيه مي‌نمود. ناگفته پيداست که سياست اخلاقي، سياستي خواهد بود که بر اساس اخلاق سياسي مبتني باشد.
3. اخلاق سياسي در آثار جهان اسلام
در طول چهارده قرن تاريخ اسلام، کتب و مطالب فراواني تدوين و نشر يافته است که از اخلاق قدرتمندان به بحث پرداخته اند. قابوس‌نامه عنصر المعالي کيکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وُشمگير بن زيار، و سِيَر الملوک (سياستنامه) خواجه نظام الملک دو کتاب مشهور در اين قلمرو هستند. شايد بتوان کتاب الاحکام السلطانيه ابوالحسن بغدادي ماوردي را نيز در حوزه اخلاق سياسي به شمار آورد؛ اگرچه مطالب آن با فقه سياسي تناسب بيشتري دارد. التبر المسبول في نصيحة الملوک امام ابوحامد محمّد غزالي نيز به بحث اخلاق سياسي مي‌پردازد. کتاب‌هاي ديگري همچون کليله و دمنه، هزار و يک شب، جوامع الحکايات و... نيز داراي مطالبي درباره اخلاق حاکمان و توصيه‌هايي به صاحبان قدرت هستند:
بخش قابل توجّهي از اندرزنامه‌ها بيان‌کننده فرايندها و چگونگي‌هاي قرب و بُعد از دستگاه سلاطين و امراست، چون مهم‌ترين مسأله در يک ساختار سياسي استبدادي براي مباشران، امرا و کارگزاران اين است که چگونه خود را به سلطان نزديک نگه دارند و اعتماد او را جلب کنند تا از مکر دشمنان و فاصله گرفتن از مرکز قدرت مصون بمانند. ۱
4. اخلاق سياسي در آثار جهان غرب
در جهان غرب کتاب‌هاي متعدّدي از سوي انديشه‌وران تصنيف يافته و منتشر شده است که در آن به توليد نظريّه‌هاي قدرت مبتني بر اصول و مباني معرفت شناختي مقبول خود دست يازيده‌اند، که بي‌شک، مشهورترين و مورد استناد‌ترين آنها کتاب شهريار، تأليف «نيکولو ماکياوللي ۲ » است. اين کتاب، در اصل، به زبان ايتاليايي نوشته شده و گذشته از اهميّت آن در عالم انديشه سياسي، از نظر نثرنويسي نيز از آثار برجسته ادبيّات ايتاليايي است. ۳
بدون شک، انديشه سياسي متأخر ـ که پس از رنسانس در جهان غرب شکل گرفت و به صورت آکادميک مورد بحث و نظر واقع شد ـ و نيز نظريه‌هاي قدرت ـ که پس از خروج از انديشه قرون وسطايي توليد شد ـ همگي متأثر از نقطه نظرهاي ماکياوللي و در اثبات يا نفي آن است.
1.نظام‌هاي اخلاقي در اسلام و ايران، ص۱۳۵ .
2.Machiavelli , Niccolo .
3.شهريار، ديباچه مترجم .
