بازکاوي مفهوم و کاربرد واژه‌هاي «زکات» و «صدقه» در روايات

جواد ايرواني ^۱

چکيده

واژه‌هاي «زکات» و «صدقه»، در طول تاريخ، دچار تحولات کاربردي گونه‌گوني شده‌اند؛ آن سان که مفهوم لغوي، كاربرد قرآني و روايي، اصطلاح فقهي و متفاهم عرفي آنها، با يكديگر تفاوت يافته است. اين پديده، موجب برداشت‌هاي نااستواري از برخي روايات مربوط به آن شده که مبتني بر پيش فرض‌هاي نادرست و بي‌توجهي به سير تحولات واژگاني بوده است. اين نوشتار، تلاش نموده تا با کمک قواعد فقه‌الحديث و بويژه توجه به قراين و فضاي صدور، کاربرد روايي اين دو واژه و تمايز آن با کاربرد قرآني، فقهي و عرفي آنها را برنمايد و نتايج اين بحث را در دو حوزه حديثي و فقهي تبيين كند. از اين رو، مواردي از استنادات نادرست و تعميم و تخصيص‌هاي بي‌دليل، يادآوري شده و لزوم تجديد نظر در پاره‌اي از جستارهاي فقهي و حديث‌پژوهي، خاطرنشان شده است.

کليد واژه‌ها: قرآن، حديث، زکات، صدقه.

درآمد

واکاوي کاربردهاي زکات و صدقه در روايات، از مباحثي است که ضمن فهم بهتر روايات و نزديک‌تر شدن به مقصود شارع، ثمرات فقهي نيز دارد. خاستگاه بحث، اين است که دو واژة زکات و صدقه، در گذر تاريخ، دچار دگرگوني کاربردي شده‌اند؛ آن سان که کاربرد آن در قرآن، روايات، فقه و عرف متشرعه، تفاوت پيدا کرده است. اين پديده، از يکسو باعث برداشت‌ها‌ي نااستوار و تعميم و تخصيص‌هاي بي‌دليلي در روايات شده که گاه حتي در تبويب روايات و جاسازي هر حديث ذيل عنوان متناسب با خود نيز نمود يافته است، و از ديگر سوي، در استنباط‌هاي فقهي و مباحث اخلاق اقتصادي نيز، تأثير گذارده است. در اين نوشتار، با نگاه مجموعي به روايات، و با کمک گرفتن از «قرينه‌هاي متصل و منفصل» و «گردآوري خانواده حديث» و نيز، توجه به سير تاريخي صدور احاديث، زوايايي از اين بحث، به پژوهش نهاده شده، ضمن اين که کاربردهاي قرآني آنها نيز، به عنوان بخشي از قراين، مورد توجه قرار گرفته است؛ چه اين