که بسياري از روايات، به واقع، تفسير آيات و ناظر به آنها هستند. بر اين اساس، سخن را با مفهوم شناسي لغوي و کاربرد قرآني و روايي اين دو واژه و نيز اصطلاح فقهي آنها، آغاز مي‌کنيم و آن گاه، نتايج بحث را بيان خواهيم نمود.

زکات

معناي لغوي زكات

واژه شناسان، براي «زکات»، معاني چندي بر شمرده‌اند که عبارت‌اند از: نما (رشد)، طهارت، صلاح، لياقت، مدح، برکت، و خالص شئ، ^۱ برخي از عالمان لغت، تصريح کرده‌اند که اين واژه، در اصل، به معناي «نما» و «زياده» است؛ ^۲ گو اين که برخي ديگر، گاه تا چهار معنا را نيز معاني اصلي اين واژه دانسته‌اند. ^۳
به نظر مي‌رسد مفهوم اصلي اين کلمه، همان «فزوني و رشد» است، و از آن جا که شرط و لازمة آن، پيراسته بودن از موانع است، به معناي«طهارت» نيز به کار رفته است؛ ^۴ چنان که ساير معاني ياد شده نيز، به گونه‌اي، به آثار و نتايج يا لوازم آن اشارتي دارند.
اين نکته نيز سزامند بحث است که آيا واژه «زکات»، پيش از اسلام، در اديان آسماني يا عهد جاهليت به کار رفته يا اين که آموزه‌هاي اسلامي براي نخستين‌بار آن را به کاربرده‌اند؟
ترديدي نيست که پرداخت‌هاي مالي به قصد تقرب به معبود و براي رفع فقر يا گسترش دين و آيين، داراي پيشينه‌اي تاريخي‌اند؛ ^۵ چنان که در عرب جاهلي نيز، پرداخت‌هاي مالي ـ که صبغه ديني داشته ـ در قالب عناويني همچون نذر، قرباني، مِنَح (: صدقات و عطايا) و قري (: تقديم طعام به نيازمند) به دو شکل اجباري و دواطلبانه، وجود داشته‌اند. ^۶
امّا در مورد کاربرد واژة زکات، به معناي پرداخت مالي، در ميان محققان گفتگوست. برخي بر آن هستند که اين واژه، هم به مفهوم لغوي و هم انفاق مالي، ريشه در لغت عرب دارد و پيش از اسلام نيز به کار رفته است، و برخي ديگر آن را از مخترعات اسلام مي‌دانند. ^۷
از سوي ديگر، مستشرقان تلاش کرده‌اند واژة زکات در قرآن را برگرفته از يهود معرفي کنند؛ با اين پندار که اين کلمه، عربي اصيل نيست! ^۸ گرچه اثبات اصالت يا عدم اصالت اين واژه در عربي تأثير