در بحث مفهوم شناسي فقهي واژه زکات، يادکرد چند نکته سزامند است:
نخست، اين‌که «زکات» گاهي بر فعل مکلّف اطلاق مي‌گردد و ديگر گاه، بر مال يا حق مالي که بايد پرداخت گردد. ^۱ تعاريف فقيهان، ناظر بر کاربرد دوم است.
دوم، آن که برخي محققان و فقيهان به اين نکته اذعان کرده‌اند که واژة زکات در متون قرآني و روايي، اعم از زکات مال، زکات فطره و خمس بوده ^۲ و حتي گاه، همين تعميم را در متن فقهي خود اعمال کرده‌، ^۳ بر تعميم آن به «واجب و مستحب» نيز تصريح نموده‌اند؛ ^۴ گو اين که اطلاق آن را منصرف به «زکات مال» دانسته‌اند. ^۵ اين نکته‌اي است که در بحث مفهوم شناسي قرآني و حديثي اين واژه، بدان خواهيم پرداخت.
سوم، آن‌که تناسب زکات اصطلاحي با مفهوم طهارت (:معناي لغوي زکات)، از آن روست که شخص را از گناهان و آلودگي‌هاي مالي عدم پرداخت حقوق فقرا پاک مي‌کند؛ ^۶ چنان که وي را از آلودگي بخل و رذيلت‌هاي اخلاقي نيز پيراسته مي‌سازد. ^۷ تناسب آن با مفهوم «نما» آن است که موجب فزوني پاداش و فراواني و برکت مال شده و فضيلت‌هاي انساني و اخلاقي را در نفس آدمي، رشد مي‌دهد ^۸ و با مفهوم «صلاح» نيز از آن روي که موجب اصلاح مال، عمل و نفس آدمي مي‌شود. ^۹

زكات در قرآن ^۱۰

کاربرد قرآني واژة «زکات» با اصطلاح فقهي آن، متفاوت است. بر اساس سير تاريخي نزول آيات، نخستين بار، واژة زکات در آية 20 سورة مزمّل به کار رفته است که در ترتيب نزول، سومين سوره نازل شده است. ^۱۱ اين در حالي است که بر پاية برخي گزارش‌هاي تاريخي و روايات، ^۱۲ زکات مصطلح فقهي، در مدينه تشريع شده و در دوران سيزده سالة حضور پيامبر صلّي الله عليه و آله در مکه و حتي سال‌هاي نخستين ورود به مدينه، خبري از آن نبوده است!