بخش اول : درباره كتاب علي عليه السلام

فصل يكم : مرورى بر منابع

اهتمام به معرفى كتاب علي و به طور عام مكتوبات آن حضرت از قرون اوليه در دستور كار علاقه مندان و دوستداران امام على عليه السلام بوده است . مرورى بر اين اهتمام ها از آغاز آثار مكتوب ضمن آن كه بر اين اهتمام صحّه مى گذارد ، نشان دهنده تطورات و تحولات در اين زمينه نيز خواهد بود :
1 . فضل بن شاذان (260ق) در كتاب الإيضاح ^۱ از اين مطلب ياد مى كند . كه امير مؤمنان عليه السلام آنچه را از پيامبر شنيد ، در اثرى به نام صحيفه ، مكتوب كرد كه در آن حلال و حرام الهى است . اين نوشته را پيامبر إملاء كرد و علي عليه السلام نوشت .
2 . محمّد بن حسن صفار (290ق) در كتاب بصائر الدرجات ، ^۲ روايت هايى را درباره كتاب علي نقل كرده است .
3 . نجاشى (450ق) در كتاب الفهرست در شرح حال محمّد بن عذافر حديثى را نقل مى كند كه كتاب على¨ نزد امام باقر عليه السلام بود و آن را به عذافر بن عيسى و حكم بن عتيبه نشان داد : ^۳
أخبرنا محمّد بن جعفر (قال) : أخبرنا أحمد بن محمّد بن سعيد ، عن محمّد بن أحمد بن الحسن ، عن عباد بن ثابت ، عن أبي مريم عبد الغفار بن القاسم ، عن عذافر الصيرفي قال : كنت مع الحكم بن عتيبة عند أبي جعفر عليه السلام فجعل يسأله ، وكان أبو جعفر عليه السلام له مكرما ، فاختلفا في شيء فقال أبو جعفر عليه السلام : يا بنيَّ ، قم فأخرجْ كتاب علي عليه السلام ، فأخرج كتابا مدروجا عظيما وفتحه (ففتحه) وجعل ينظر حتى أخرج المسألة . فقاله أبو جعفر عليه السلام : هذا خط علي عليه السلام و إملاء رسول اللّه صلى الله عليه و آله . وأقبل على الحَكَم و قال : يا أبا محمّد! اذهب أنت وسلمة وأبو المقدام حيث شئتم يمينا وشمالاً ؛ فواللّه لا تجدون العلم أوثق منه عند قوم كان ينزل عليهم جبرئيل عليه السلام .
4 . مرحوم فيض كاشانى (1091ق) در كتاب الوافي بابى را به عنوان «باب رواية كتاب علي» گشوده و روايات ديات را در آن گرد آورده است . ^۴
5 . علّامه مجلسى (1111ق) در بحار الأنوار ^۵ با عنوان «جهات علومهم و ما عندهم من الكتب و أنّه ينقر في آذانهم و ينكت في قلوبهم» 151 حديث آورده كه تعداد بسيارى از آن مربوط به مكتوبات امام على عليه السلام است .
6 . ثقة الإسلام تبريزى (1277 ـ 1330ق) در كتاب مرآة الكتب ^۶ بحثى را درباره كتاب علي و نسبت آن با الجامعة و الجفر و كتاب الفرائض آورده است .
7 . علّامه سيد محسن عاملى (1371ق) در كتاب أعيان الشيعة ^۷ ضمن شمارش مؤلفات امير مؤمنان عليه السلام از چهارده عنوان نام مى برد كه برخى از آنها عبارت اند از : الجامعة ، الجفر ، صحيفة الفرائض ، كتاب أملى فيه ستّين نوعا من أنواع علوم القرآن .
8 . علّامه شيخ آقا بزرگ تهرانى (1293 ـ 1389ق) در كتاب الذريعة ^۸ ذيل عنوان أمالي سيدنا و نبينا أبي القاسم رسول اللّه صلى الله عليه و آله مى نويسد :
پيامبر آن را املا كرد و امير مؤمنان آن را نوشت و اين نخستين مكتوب در اسلام است . و نسخه آن نزد حضرت حجت عليه السلام نگهدارى مى شود . بخش هايى از اين امالى را شيخ صدوق در كتاب امالى آورده است ، سپس مى نويسد : اين امالى با اين كه كتابى عظيم است غير از جفر و جامعه و صحيفه ملفوفه مى باشد كه هفتاد ذراع است .
9 . مرحوم آية اللّه بروجردى (1253 ـ 1340ش) در مقدمه جلد اول جامع أحاديث الشيعة كه به سال 1399ق به چاپ رسيد تعدادى روايت مربوط به كتاب على¨ را گرد آورد . ^۹
10 . در كتاب تهذيب المقال ^۱۰ كه نخست در سال 1389 ق در نجف به چاپ رسيده و شرحى بر كتاب فهرست نجاشى است ، بحثى درباره كتاب على¨ دارد و تعدادى از بزرگان شيعه كه اين كتاب را روايت كرده اند نيز معرفى مى كند ، وى همچنين از جانب نجاشى كه از كتاب على¨ به صورت مستقل ياد نكرده ، چنين عذر مى آورد كه منزلت اميرمؤمنان فراتر از نويسندگان بود ، چنان كه كتابش برتر از ساير كتاب هاست . ^۱۱
11 . مرحوم محمّدباقر شريف زاده در تعليق بر كتاب آيات الأحكام نوشته ملا محمّد استرآبادى (1028ق) كه در سال 1394ق به چاپ رسيد ، به گردآورى روايات كتاب علي پرداخت و هشتاد و پنج حديث گردآورى كرد . ^۱۲
12 . مرحوم هاشم معروف الحسنى (1919 ـ 1984م) در كتاب دراسات في الحديث والمحدثين ، بحثى كوتاه درباره برخى مكتوبات امام على عليه السلام دارد و معتقد است عناوين ياد شده نسبت به مكتوبات در احاديث مجموعه هايى است درباره حلال و حرام و برخى علوم ديگر كه امامان از رسول خدا آموختند و اين مجموعه ها به املاى پيامبر خدا و نگارش امام على عليه السلام مى باشد . وى اين بحث را در ضمن اين كه شيعه اين كتاب ها را همپاى قرآن نمى داند آورده است . ^۱۳
13 . مرحوم شيخ على نمازى (1405ق) در كتاب مستدرك سفينة البحار ذيل واژه صحف از برخى صحيفه ها كه در منابع شيعه از آن ياد شده است نام مى برد و در ضمن به صحيفة في قراب السيف و صحيفه اى كه به املاى پيامبر و خط امير مؤمنان عليه السلام است نيز مى پردازد . ^۱۴
14 . دكتر رفعت فوزى در سال 1406ق كتاب صحيفة علي بن أبي طالب را به چاپ رساند و در آن ضمن گردآورى هفت حديث به مباحث فقه الحديثى آن پرداخت .
15 . در مقدمه وسائل الشيعة ، ^۱۵ با تصحيح مؤسسه آل البيت عليهم السلام كه به سال 1409ق منتشر شده است ، به مكتوبات حديثى امام على عليه السلام اشاره اى كوتاه شده است .
16 . علّامه عسكرى در كتاب هاى معالم المدرستين ^۱۶ چاپ شده در تاريخ 1412ق/1370ش و نقش ائمّه در احياء دين ^۱۷ چاپ شده در تاريخ 1368ق به تفصيل درباره كتاب علي بحث كرده است .
17 . استاد محمّدرضا جلالى در كتاب تدوين السنة الشريفة ^۱۸ كه به سال 1413ق / 1371ش منتشر شد ، ذيل عنوان كتاب علي به اين موضوع پرداخته است . وى رواياتى را درباره اين كتاب نقل مى كند . ضمن اين كه ايشان عنوان كتاب علي را با أمالي رسول اللّه و الصحيفة والجفر والجامعة يكى مى داند .
18 . در مقدمه معجم بحار الأنوار كه در سال 1413ق منتشر شد ، در بخش «تاريخ حديث شيعه تا عصر كلينى» در ضمن مؤلفات امير مؤمنان عليه السلام از اين كتاب و برخى مكتوبات حديثى ديگر ياد شده است .
19 . مصطفى قصير العاملى در سال 1415ق ، كتاب على¨ را تأليف كرد و با تحليل روايات مربوط به كتاب على¨ ، الجامعة ، الجفر بدين نظريه رسيد كه جفر نام ظرف و جايگاه كتاب است و بقيه عنوان ها وحدت دارند .
20 . دكتر مجيد معارف در كتاب پژوهشى در تاريخ حديث شيعه ^۱۹ كه به سال 1374ش منتشر شد ، بحثى مفصل درباره كتاب على¨ و برخى عناوين ديگر دارد .
21 . استاد سيد على شهرستانى در كتاب منع تدوين الحديث ^۲۰ كه در سال 1418ق به چاپ رسيد ، درباره اين كتاب و موضوعات شرح شده در آن بحث كرده است .
22 . مرحوم آية اللّه احمدى ميانجى (1305 ـ 1379ش) نخست در ويرايش اول كتاب مكاتيب الرسول كه در سال 1379ق / 1339ش به چاپ رسيد ، روايات كتاب على¨ و صحيفة في قراب السيف را گرد آورد ^۲۱ و در ويرايش دوم كتاب كه در سال 1376ش /1418ق/1998م به چاپ رسيد ، در جلد دوم ، ^۲۲ به تفصيل به گردآورى و تحليل روايت هاى مربوط به مكتوبات امام على عليه السلام به ويژه كتاب علي و صحيفة پرداخت و در جلد نخست نيز روايات مسئله املاى پيامبر و كتابت امير مؤمنان را جمع آورى كرد . ^۲۳
23 . استاد محمّد صادق نجمى در شماره سوم از فصل نامه علوم حديث ، بهار 1376 ، مقاله اى در گردآورى صحيفه امير المؤمنين و بررسى آن در منابع اهل سنت و شيعه و تحليل محتوايى آن تحرير كرده است . ^۲۴
24 . آقاى سيد على سجادزاده در سال 1379 از پايان نامه كارشناسى ارشد خود در دانشگاه علوم اسلامى رضوى با عنوان در جستجوى كتاب على ، ضمن گردآورى احاديث كتاب علي ، مباحث نظرى ـ تحليلى مبسوطى را درباره كتاب علي ارائه كرد .
همچنين نويسنده ، يك فصل از پايان نامه خود را در مجله دانشگاه علوم اسلامى رضوى شماره اول سال 1480 با عنوان كتاب علي از نگاه تحقيق منتشر ساخت .
25 . آقاى حامد ناجى در مجله حوزه اصفهان شماره هاى 4 و 5 زمستان و بهار 1379 ـ 1380 مقاله اى در «بازسازى كتاب علي عليه السلام » به چاپ رساند و روايت هايى را كه حاوى مضمون و محتواى كتاب علي است ، گرد آورد .
26 . آقاى دكتر كامران ايزدى در فصل نامه پژوهشى دانشگاه امام صادق عليه السلام در پاييز 1381 مقاله اى را با عنوان «مقايسه كتاب على¨ و صحيفه» تحرير كرد . ^۲۵
27 . استاد على اكبر غفارى(1303ـ1383ش) در تلخيص مقباس الهداية اشارتى كوتاه بر اين كتاب دارد و برخى منابعى را نيز كه از اين كتاب ياد كرده ، معرفى مى كند . ^۲۶
28 . استاد سيد حسين مدرسى طباطبايى در كتاب ميراث مكتوب شيعه ^۲۷ كه ترجمه فارسى اش در سال 1383ش انتشار يافت ، بحثى تحليلى درباره كتاب علي عليه السلام ارائه مى دهد . وى از داورى نهايى درباره برخى از خبرهاى آن خوددارى نموده ، جايگاه روايات اين كتاب را در منابع كهن حديث شيعه نشان مى دهد .