فصل سوم : پژوهشى در وحدت يا تعدد مكتوبات امام على عليه السلام

چنانچه پيش از اين آورديم ، عناوين متعددى درباره مكتوبات امام على عليه السلام در لابه لاى اسناد تاريخى و حديثى به چشم مى خورد . در صفحات نخست از يازده عنوان ياد كرديم كه برگرفته از احاديث و روايات است .
اينك سخن در اين است كه آيا اين عناوين يازده گانه نام هاى متعددى براى يك اثر است يا هر كدام ، از اثر خاص خود حكايت مى كند و يا صورت تفصيلى در ميان است كه برخى از اينها نام يك اثر و برخى نام آثار ديگر است؟
اين مسئله دغدغه پژوهشگران بوده و آنان را به اظهار نظر واداشته است . در اين جا نخست به گزارش اين ديدگاه ها مى پردازيم و سپس به تحليل و جمع بندى آنها روى خواهيم آورد :
1 . علّامه سيد محسن عاملى (1371ق) معتقد است :
از ملاحظه روايات و ضميمه كردن آنها به يكديگر آشكار شده است كه جامعه و كتاب علي ـ وقتى بدون قيد بيان شوند ـ كه طول آن هفتاد ذراع يا مانند ران مرد يا ران شتر و كتابى كه به املاى رسول خدا و دست خط على و دفترى كه طول آن هفتاد ذراع و بر پوستى است كه هفتاد ذراع مى باشد و صحيفه عتيقه ، همه اوصاف يك كتاب مى باشند . ^۱
ايشان جفر را جزء مؤلفات به حساب آورده است ^۲ ولى در جمع بندى نهايى معتقد است :
والمستفاد من المجموع أنّ الجفر : منه ما كتب فيه العلم ، و منه ما جعل وعاء للسلاح أو له وللكتب . ^۳
و در جاى ديگر جفر را كتابى معرفى مى كند كه در آن علوم انبيا و اوصيا قرار دارد . ^۴
درباره صحيفة الفرائض ، صحيفة كتاب الفرائض ، و فرائض علي ، احتمال مى دهد يا همان كتاب علي و يا غير آن باشد . ^۵
2 . علّامه تهرانى در الذريعة بر اين باور است كه أمالي رسول اللّه غير از الجفر و الجامعه و الصحيفهاى است كه هفتاد ذراع بود ، گرچه تمامى اينها امالى رسول خداست . ^۶
3 . مرحوم آية اللّه احمدى ميانجى در ويرايش نخست مكاتيب الرسول شش عنوان از مكتوبات امام على را بدين شرح ذكر مى كند : «كتاب وجد في قراب سيف رسول اللّه ، كتاب الفرائض ، كتاب علي بإملاء رسول اللّه ، كتاب آداب أمير المؤمنين ، كتاب الجامعة ، كتاب الجفر» . ^۷
ايشان كتاب على¨ ، صحيفة الفرائض و كتاب آداب امير المؤمنين را بر پايه ظن و گمان يكى مى داند . ^۸
جامعه را نيز به احتمال قوى همان كتاب على¨ مى داند و جفر را ظرفى مى داند كه در آن علوم پيامبران و اوصيا بوده است . ^۹
و درباره كتاب وجد في سيف رسول اللّه مستقلاً بحث مى كند و ظاهرا آن را كتابى مستقل دانسته است . ^۱۰
يادآورى مى شود ايشان در ويرايش دوم اين كتاب كه بسيار مفصل تر از ويرايش نخست آن است ، از اين تحليل و جمع بندى خوددارى ورزيده و نخست به گردآورى روايات درباره عناوين كتاب ها پرداخته ^۱۱ و در آخر هم نصوص وارده از اين كتابها را جمع كرده است . ^۱۲
4 . استاد محمّد رضا جلالى معتقد است :
راويان و نويسندگان ، نام هاى متعددى چون الصحيفة ، كتاب على¨ ، الجفر ، الجامعة را بر اين اثر نهاده اند و بعيد نيست همه اينها نام يك كتاب باشد ^۱۳ . . . و همچنين أمالي رسول اللّه نيز ناميده مى شود . ^۱۴
و درباره صحيفة رسول اللّه مى نويسد :
از مطالب ياد شده به دست آمد كه كتاب على¨ غير از صحيفة رسول اللّه است كه كوچك بود و در غلاف شمشير جاى داشت ؛ زيرا كتاب علي عليه السلام بزرگ است . ^۱۵
5 . مصطفى قصير العاملى بر اين باور است كه كتاب على¨ ، الصحيفة ، الجامعة والصحيفة الجامعة اسامى كتاب واحدى مى باشند . ^۱۶ و صحيفة الفرائض را نيز همان كتاب علي مى داند . ^۱۷ وى صحيفة علي را كه در منابع اهل سنت آمده با كتاب علي متفاوت مى داند . ^۱۸
صحيفة القاموس ، ^۱۹ الصحيفة البسيطة ^۲۰ و كتاب الجفر ^۲۱ را نيز مستقل مى داند .
6 . فاضل ارجمند آقاى مهدوى راد بر اين باور است كه كتاب على¨ ، الجامعه ، الصحيفة و أمالي رسول اللّه يكى است ^۲۲ وى همچنين كتاب على¨ را غير از صحيفة النبي كه در غلاف شمشير پيامبر بود مى داند . ^۲۳
7 . آقاى دكتر مجيد معارف كتاب على¨ ، الجامعه ، الجفر ، الصحيفة ، صحيفة الفرائض و صحيفة العتق را يك كتاب مى داند :
نخستين كتابى كه در طول تاريخ حديث تدوين گرديده كتابى بود كه به املاى رسول خدا صلى الله عليه و آله و خط على عليه السلام به رشته تحرير درآمد و به آن صحيفه يا جامعه مى گفتند و بنا به روايات موجود و از ناحيه امامان عليهم السلام تعابيرِ الجفر ، الجامعة ، كتاب على¨ ، صحيفة الفرائض و صحيفة العتق در مورد آن به كار رفته است . ^۲۴
وى ضمنا اين عناوين را با الصحيفة ـ كه در منابع اهل سنت از آن ياد شده است ، مغاير مى داند . ^۲۵
8 . آقاى سيد على سجادى زاده در پايان نامه خود مى نويسد :
ولى با تأمل در احاديث رسيده ـ كه نسبتا فراوان مى باشد ـ و دقت در آنها به دست مى آيد كه به غير از جفر ـ از بين كتاب هايى كه به على عليه السلام نسبت داده شده و نوشته مستقلى است ـ ساير عناوين ، اسامى ديگر كتاب علي است كه در مورد حلال و حرام و نيازمندى هاى امت اسلامى و جامعه بشرى بوده است . ^۲۶
وى آن گاه اين نام ها را برمى شمارد : الجامعة ، الصحيفة ، كتاب رسول اللّه ، أمالي رسول اللّه ، كتاب أمير المؤمنين . ^۲۷
ايشان جفر را كتابى مستقل دانسته و درباره صحيفة النبي به صراحت سخن نگفته است و ظاهرا آن را نيز با كتاب امام على عليه السلام متحد مى داند .
9 . نويسنده كتاب مرآة الكتب ، از كتاب على¨ ، الجامعة ، الجفر ، كتاب الفرائض و كتاب الديات ياد كرده و احتمال داده است كه كتاب على¨ ، الجامعة ، كتاب الديات و كتاب الفرائض يكى باشد . ^۲۸