مِنْ حَالٍ إِلَى حَالٍ وَ تَزِيدُهَا وَ تَنُقُصُهَا. فَأَمَّا الْأَعْمَالُ وَ الْحَرَكَاتُ فَإِنَّهَا تَنْطَلِقُ ؛ لِأَنَّهُ لَا وَقْتَ لَهَا أَكْثَرَ مِنْ قَدْرِ مَا يَحْتَاجُ إِلَيْهِ ، فَإِذَا فَرَغَ مِنَ الشَّيْءِ انْطَلَقَ بِالْحَرَكَةِ ، وَ بَقِيَ الْأَثَرُ ، وَ يَجْرِي مَجْرَى الْكَلَامِ الَّذِي يَذْهَبُ وَ يَبْقَى أَثَرُهُ.
شرح:
بعد از آن كه از براى عمران توحيد صمدانى ثابت و مسجل آمد و معرفت ذات بارى تعالى /22/به وحدت ذاتى به نور برهانِ ساطع محصّل شد، از بحث در احوال خالق مخلوقات تنزّل به فهم انواع مخلوقات خالق و طلب سير در اَصقاع ممكنات و مكوّنات از مجرّدات و مادّيات و از كليات مقولات جواهر و اعراض استفصال به طريق اجمال نمود و گفت: يا سيدى! آيا خير نمى دهى به من از حدود خلق؛ يعنى از امورى كه عرضيات محموله بر ذوات موضوعات موجوده در عالم امكان اند، كه جدا مى سازند ذوات موضوعات را از همديگر و امتياز بدهند انواع خلق را؟ آيا چطورند حدود مُفَصِّله و فصول مميِّزه آنها؟ آيا از امور محسوسه اند و يا از امور معقوله اند؟ يا بعضى محسوس و بعضى معقول اند؟ و بر چند نوع و قسم اند؟
امام عليه السلام در جواب فرمود: به تحقيق كه پرسيدى، بدان حدود خلق را و مميزّات آن را كه آن بر شش نوع است و در تحت هر نوعى اصناف مندرج است. و انشاى سخن فرمود از محسوسات كه در نظر با بستگان عالم طبيعت اجلاست و به تدريج و نظم و ترتيب و به طريق تجريد و تهذيب مشى در بيان آنها فرمود كه:
[1. ملموسات ]
«مملوس» يعنى نوع اوّل ملموس است و اوّل قواى مدركه جزئيات ، لامسه است؛ كه پراكنده است در كل بدن و از شأن او ادراك حرارت و برودت و رطوبت و يبوست و مثل آنهاست. ۱
قال الشيخ:
أوّلُ الحواسّ الذي به يصيرُ الحيوانُ حيواناً هو اللمسُ ؛ فإنّه كما أنّ للنباتِ قوّةٌ
1.رك: شرح تجريد الاعتقاد، علاء الدين على بن القوشجى، ص ۲۲۸.
