مرتبه ذات ، هيچ تعلّقى و ربطى به ممكنات نيست و مرحله ذات اقدس عرى و برى است از اسما و صفات من الازل الى الابد ـ چنان كه در اوّل كلام فرمود: «أمّا الواحد فلم يزل واحداً آه» ـ به مقام ايراد آمد و گفت: آيا خبر نمى دهى به من از خالق اوّل تعالى كه تقرير كردى كه واحد احديُّ الذات است و غير ذات چيزى در مرتبه ذات نيست تا اين كه مُعينِ او بشود بر خالقيت او و با او چيزى نيست از اوصاف و اسما و حدود و اعراض تا اين كه به خلقتِ خلق متغيّر شود و تغيير در مرتبه اوصاف و اسما و اضافات است و ذات اقدس را هيچ تغييرى نيست؟ و ايراد اين است كه آيا نيست اين كه به تحقيق تغير يافته باشد خدا به خلقت خلق؟ يعنى ذات اوّل تعالى قطعا تغير يافت، به علّت آن كه در مرتبه ذات نبود خالقِ خلق و بعد خلق كرد خلق را كه متأخّرند از مرتبه ذات. پس خالق نبود و خالق شد /32/ .
و معلوم است كه خالقيت ، متجّدد به تجديد مخلوقات و تغير آنها از ليس به أَيس خواهد بود و تغيير در ذات نيست مگر به تبدّل نحو وجود؛ به علّت اين كه خالقيت امر عينى نمى تواند بشود و الاّ تسلسل لازم آيد. پس امر انتزاعى خواهد بود و ممكن نيست كه ذات بذاته منشأ انتزاعِ خالقيت شود ؛ به جهت آن كه ذات لا شيء معه مى باشد. پس بايد در مرتبه نحو وجودى باشد كه منشأ انتزاع خالقيت شود و آن بر وجود اوّل تعالى ممتنع است. زيرا كه فرض ، اين است كه ذات را صرف وجود و محض تحقّق و عارى از اسما و صفات توحيد كردى.
امام عليه السلام جواب داد كه ذات اوّل قديم است و تغيّر تأثّر است و آن انفعال است و انفعال احتياج است و احتياج روا نيست بر وجود صرف، نه در ذات و نه در فعل. پس ممكن نيست تغيّر در ذات به آفريدن ذوات، كه آن امر اضافى است كه منتزع است از ترتب معلول بر علم بر اصلح و اجمل و اكمل و لكن مخلوقات متغيّرند به تغيير دادن و جعل نمودن به اعتبار حِكَم و مصالحى كه معلوم است مر ذات را و از نشو فيض از ذات كه عبارت از التفات اوست ايجاد ممكنات را ، تغير در ذات لازم نمى آيد.

[شناخت به غير]

بعد از آن عمران گفت - بنا بر اين تحقيق كه مرتبه فعل متأخّر از مرتبه ذات