شرح:
چون كه از سابقِ كلام امام عليه السلام از مثال هاى ثلاثه و غير آن عمران چنين يافت كه نسبت خلق بر خالق مثل اثر نار است بر نار و اثر حرارت است بر حرارت و اثر بصر است بر بصر و جدايى و بينونت در ميان نيست و انفصال و انصرام محال است و الّا ممكنات سر به گريبان عدم و زوال خواهد كشيد.
به اندك التفاتى زنده دارد آفرينش رااگر نازى كند از هم فروريزند قالب ها
به مقام ايراد و اعتراض آمد كه بنا بر اين لابد است كه خدا حالّ در خلق و قائم به خلق و محاط خلق باشد، مثل احاطه و حوايت ظرف بر مظروف و يا اين كه خلق حال در ذات حق باشند كه حاوى و محيط بر خلق باشد ، مثل محاط و محوى بودن مظروف بر ظرف و در هر دو حال لازم دارد تغير را به تغير خلق.
امام عليه السلام جواب داد كه : جَلَّ يا عمران عن ذلك؛ ذات حق نيست در خلق كه قائم بوده باشد به خلق و محتاج بوده باشد بر خلق ، بلكه ذات خدا محتاج اليه است و اين توهّم مستلزم تقدّر و جسمانيت است و ذات خدا منزه است از ظرف/47 / و مكانى كه حاوى و محيط او باشد و يا اين كه محل و ظرف از براى ممكنات باشد و متحجّم و ممتد بوده باشد تا اين كه وسعت از براى گنجايش ممكنات داشته باشد و چون كه فساد اين توهمات از سابق كلام امام عليه السلام ظهور تمام داشت و به اندك ملاحظه ظاهر مى شد، لهذا تفصيل تحقيق و تطويل تدقيق نفرمود و اكتفا بر ماسبق فرمود.
و توهم نشود كه به درستى آن چيزى كه در آيه شريفه واقع شده است : «وَاللَّهُ بِكُلِّ شَىْ ءٍ مُّحِيط»۱ و قوله تعالى : «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ»۲ و آن چه كه واقع شده در كلمات امناى خدا من كونه في الأشياء كلها و حياة كل شيء و نور كل شيء ۳ ؛ چنان كه واقع شده است در كلام امير المؤمنين ، چنان كه بر اهل تتبع واضح است منافى است ، با
1.اقتباس از سوره فصلت، آيه «إِنَّهُ بِكُلِّ شَىْ ءٍ مُّحِيطُ».
2.سوره ق، آيه ۱۶.
3.الكافي، ج ۱، ص ۱۳۰؛ التوحيد، ص ۳۲۵ ؛ بحار الأنوار ، ج۳۰ ، ص ۷۱ و ج۵۵ ، ص ۱۰ و ج ۱۴ ، ص ۳۱۶؛ مصباح المتهجد، ص ۲۹۷ و ۶۰۲؛ إقبال الأعمال ، ج ۱، ص ۱۸۱؛ الدروع الواقية، ص ۲۵۵ ؛ جمال الاُسبوع، ص ۱۶۸ و ۲۲۲ ؛ العدد القوية، ص ۳۶۸.
