خَلْقٌ سَاكِنٌ لَا يُدْرَكُ بِالسُّكُونِ ، وَ إِنَّمَا صَارَ خَلْقاً لِأَنَّهُ شَيْءٌ مُحْدَثٌ ،َوَ اللَّهُ الَّذِي أَحْدَثَهُ فَصَارَ خَلْقاً لَهُ ، وَ إِنَّمَا هُوَ اللَّهُ عز و جل وَ خَلْقُهُ لَا ثَالِثَ بَيْنَهُمَا وَ لَا ثَالِثَ غَيْرُهُمَا ، فَمَا خَلَقَ اللَّهُ عز و جل /85/ لَمْ يَعْدُ أَنْ يَكُونَ خَلْقَهُ ، وَ قَدْ يَكُونُ الْخَلْقُ سَاكِناً وَ مُتَحَرِّكاً وَ مُخْتَلِفاً وَ مُؤْتَلِفاً وَ مَعْلُوماً وَ مُتَشَابِهاً ، وَ كُلُّ مَا وَقَعَ عَلَيْهِ حَدٌّ فَهُوَ خَلْقُ اللَّهِ عز و جل وَ اعْلَمْ أَنَّ كُلَّ مَا أَوْجَدَتْكَ الْحَوَاسُّ فَهُوَ مَعْنًى مُدْرَكٌ لِلْحَوَاسِّ ، وَ كُلُّ حَاسَّةٍ تَدُلُّ عَلى مَا جَعَلَ اللَّهُ عز و جل لَهَا فِي إِدْرَاكِهَا ، وَ الْفَهْمُ مِنَ الْقَلْبِ بِجَمِيعِ ذَلِكَ كُلِّهِ.

شرح:
چون كه امام عليه السلام در مستأنف كلام حقيقت انجام خود فرمود مر عمران را كه اوّل فعل حضرت ايزد خالق ابداع است، و باز فرمود كه: ابداع و اراده و مشيت ، يكى هستند و اسمشان سه تاست، در خاطر عمران شبهه هيجان نمود كه ابداع چون كه اوّل فعل بارى تعالى است ، پس اين ابداع يا اين است كه صادر مى شود از بارى تعالى به اراده يا نه. و هرگاه مسبوق به اراده بوده باشد ، نقل سخن در اين اراده نماييم و همچنين تا آخر ، تسلسل در اراده ها لازم آيد و با قطع نظر از محال بودن تسلسل ، طرح سخن در مجموع اراده ها مى كنيم و شك نيست در اين كه ممكن نيست اين كه مجموع ارادات ، مسبوق به اراده اى بشود و بر شقّ ثانى ، لازم آيد كه صادر اوّل از بارى تعالى به ايجاب بوده باشد و اين منافى اختيار است.
چون كه چنين شبهه اى در خاطر عمران خطور و هيجان نمود ، پس به جهت حل اين شبهه سؤال نمود كه: آيا خبر نمى دهى به من از مرحله ابداع كه آيا ابداع ، داخل در عالم خلق است كه مخلوق شده باشد از روى تقدير سبحانى و اراده يزدانى ، يا نيست از عالم مخلوقات و صادر بالاراده؟
ترديد در دو صورت آورده است ، به اين طور كه ابداع خلق است و يا غير خلق؟ به اين معنى كه ابداع معلول ارادى است و يا غير ارادى؟ و چون كه اين شبهه صعب بود در نظر /86/ عمران ، پس سؤال كرد به قول خودش كه: آيا خبر نمى دهى ... الخ؟ تا اين كه در اختيار هر شقّى الزام مفسده نمايد.
و محتمل است كه مراد عمران اين بوده باشد كه ابداع خلق است و يا غير خلق؟ يعنى معلول است و يا غير معلول؟ و بنا بر شق اوّل لازم مى آيد كه مسبوق به ابداع