(1)
شناخت و تحلیل مكتب حدیثى قم از آغاز تا قرن پنجم هجرى
جبارى، محمدرضا
دكترى علوم
قرآن و حدیث
دانشكده علوم انسانى دانشگاه تربیت مدرّس
استاد راهنما: حجتى، سید محمدباقر
اساتید مشاور: مهدوىراد، محمدعلى؛ غروى
نایینى، نهلا
1379
447
شناخت و تحلیل مكاتب حدیثى شیعه كه یكى از مباحث مهم و
ضرورى در موضوعات مربوط به تاریخ و رجال است و همچنین مكتب حدیثى قم، با داشتن ویژگىهایى از دیگر مكاتب حدیثى شیعه همچون مكتب مدینه، كوفه، بغداد، رى و
خراسان متمایز است.
ویژگىهاى این مكتب و وجه تمایزات آن، موضوع مورد بحث این تحقیق است.
معرّفى كثرت محدّثان این حوزه حدیثى، اقدامات مفید آن
در تدوین برخى از مجموعههاى گرانسنگ حدیثى، اهتمام شدید بر حفظ سلامت احادیث از آسیب خلط با احادیث ضعیف و غلوآمیز، مقابله با ناقلان اینگونه احادیث، گرایش
به حدیث یا اخباریگرى و پرهیز از دخالت مستقیم عقل در نقّادى و فهم شریعت و تكیه بر متون دینى، و بسیارى از مسائل دیگر، از مهمترین ویژگىهاى محدّثان مكتب قم بوده
است.
این پایاننامه، از یك مقدّمه و هشت فصل فراهم آمده است.
نگارنده، در مقدّمه، ضمن اذعان به اهمّیت و موقعیت خاصّ این بحث و ویژگى خاصّى كه
مكتب حدیثى قم نسبت به سایر مكاتیب دارد، اشارهاى اجمالى به این وجه تمایز نموده و ضمن گوشزد نمودن ضرورت بحث و كاوش در مورد این حوزه مهم حدیثى، رسالت
پژوهشى خود را برآوردن چنین مطلبى عنوان مىكند.
در فصل اوّل، در مباحث مقدّماتى ضرورت، اهمّیت و هدف تحقیق و سؤالات و فرضیات تحقیق، روش و نوع
تحقیق، و سابقه و منابع و مطالعات مربوط به این تحقیق، توضیح داده شده است.
در فصل دوم، به طور اجمالى مكاتب حدیثى شیعه در چهار قرن اوّل هجرى معرّفى
شده و بر كیفیت شكلگیرى مكاتب حدیثى شیعه گذرى شده است. نخستین بحث در این مقوله، سیر تحوّلات مكتب حدیثى مدینه تا عصر امام باقر و امام صادقعلیهما
السلام و اوج آن تا عصر امام كاظمعلیه السلام است. در این زمینه به مسائلى از قبیل: تدوین و تبویب احادیث در مكتب حدیثى مدینه، خطر غالیان و جاعلان در این مكتب،
آثار برجسته حدیثى این مكتب و مكتب حدیثى مدینه تا عصر امام رضاعلیه السلام پرداخته شده است.
نویسنده، در قسمت دیگرى از این فصل، به بررسى مكتب
حدیثى كوفه و منشأ پیدایش و جهتگیرى فكرى این مكتب و كثرت محدّثان كوفى و نقش ائمهعلیهم السلام در آن، تدوین كتب و اصول حدیثى، توجّه به روایات علاجیه و بروز
برخى جریانات انحرافى در كوفه پرداخته است.
قسمت سوم این فصل، به بررسى مكتب حدیثى قم و رى اختصاص دارد. نگارنده، ضمن اشاره به اینكه قم و رى،
جانشین و میراثدار مكتب حدیثى كوفهاند، سابقه تشیع در رى، درگیرىهاى فكرى و عقیدتى در آنجا، گرایش به سمت مباحث اصول دین، قلّت واسطه در احادیث، نقش
دولت آل بویه در تقویت مكتب رى، تدوین و تنظیم و تبویب احادیث، و گرایش به روشهاى تعقّلى در این دو مكتب را بررسى نموده است.
در بخش چهارم، بحث از
مكتب حدیثى خراسان به میان آمده و ضمن نگرشى بر سابقه تشیع در این خطّه و فعّالیتهاى حدیثى در آن، به نقش امام رضاعلیه السلام در پویایى مكتب خراسان پرداخته
شده و با بیان كثرت محدّثان شیعه و بروز جریانات انحرافى و روابط این مكتب با دیگر حوزههاى حدیث، وضعیت مكتب خراسان در قرن چهارم و پس از آن مورد نقد و بررسى قرار
گرفته است. بخش پنجم، درباره مكتب حدیثى بغداد بحث شده است. در این بخش نیز به پیدایش و گسترش این مكتب، رشد فزاینده محدّثان در آن، نقش آل بویه در تقویت
این مكتب حدیثى در قرن چهارم، و موقعیت این مكتب حدیثى در عصر شیخ طوسى پرداخته شده است.
فصل سوم، درباره جایگاه و اهمّیت قم و امتیازات قمیان و
مكتب حدیثى قم است. نگارنده، ضمن بررسى تاریخ تشیع در این خطّه و نقل روایات متعدّد از امامان شیعه در فضیلت قم و قمیان ، متقابلاً میزان محبّت و ولایت این مردم را
نسبت به ائمهعلیهم السلام و ایستادگى آنان را در برابر خلفاى اموى و عبّاسى عنوان كرده و جایگاه ممتاز قم و محدّثان آن را نزد دیگر محدّثان و دانشمندان شیعى تفسیر
مىكند.
وى در این بخش، مرجعیت علمى حوزه قم و محدّثان و تلاشها و حسّاسیت شدید محدّثان قم در قلمرو حدیث را از نكات شایان توجّه ذكر كرده و ضمن
برشمردن تبحّر قمىها در ضمن علم حدیث و دیگر علوم، آثار برجسته آنان را آورده و با بیان مخالفت شدید قمىها با نقل اخبار ضعیف و غلوآمیز، موقعیت حدیث در این منطقه
را بازگو نموده است.
فصل چهارم، در زمینه روابط حدیثى متقابل بین محدّثان قم و دیگر مناطق است كه وضعیت محدّثان قم را از قرن دوم تا چهارم هجرى و رابطه آنان
را با دیگر محدّثان عنوان كرده است. پس از آن در فصل پنجم، به معرّفى مشایخ حدیث و فقهاى قم پرداخته است.
فصل ششم، درباره آثار حدیثى محدّثان قم است. در
این فصل، فهرستى از این آثار در موضوعات مختلف، ارائه شده است. یكى از این موضوعات، مكتب حدیثى و جوامع حدیثى قمىهاست.
در فصل هفتم، ویژگىها و
مبانى فكرى موجود در مكتب حدیثى قم، مورد بررسى قرار گرفته كه عمدتاً حول محور حدیثگرایى و پرهیز از عقلگرایى و رأى و اجتهاد و پرهیز نمودن از ذكر احادیث ضعیف و
غلوآمیز دور مىزند.
فصل هشتم، گذرى دارد بر سیر تقابل دو جریان اهل حدیث و اهل رأى و اجتهاد در عالم اهل سنّت و شیعه، انزواى اهل حدیث و غلبه اصحاب رأى
در كوفه و حتّى حجاز، نقد اجتهاد حنفى، نقل جریان سنّتگرا در عصر حضور، موضع امامان شیعهعلیهم السلام در برابر دو جریان عقلگرا و نقلگرا، و علل رویكرد قمىها به
نصگرایى.
