3 . حكمت حقيقى‏

حكمت حقيقى ، نورانيت و بصيرتى است كه در نتيجه به كار بستن حكمت عملى در زندگى براى انسان حاصل مى‏گردد . در واقع ، حكمت علمى ، مقدّمه حكمت عملى ، و حكمت عملى ، سرآغاز حكمتِ حقيقى است و تا انسان ، بدين پايه از حكمت نرسيده ، حكيم حقيقى نيست ، هر چند بزرگ‏ترين استاد حكمت باشد .

حكمت حقيقى ، در واقع ، همان جوهر دانش ،^۱ نورِ دانش و دانشِ نور است و از اين رو ، خواصّ علم حقيقى و آثارش بر آن مترتّب مى‏گردد كه از مهم‏ترين آنها بيم از خداوند متعال است ، چنان كه در قرآن كريم آمده :
«إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَؤُاْ .^۲
بيم از خدا ، ويژه دانشمندان است» .

اين اثر ، در كلام پيامبر خدا ، عيناً بر حكمت حقيقى نيز مترتّب شده است ، چنان كه مى‏فرمايد :
خَشيَةُ اللَّهِ عزّ و جلّ رَأسُ كُلِّ حِكمَةٍ .^۳
بيم از خدا ، اساس هر حكمتى است .

حكمت حقيقى ، جاذبه‏اى است عقلانى و ضدّ كشش‏هاى نفسانى‏^۴ كه هر اندازه در جان قوّت يابد ، به همان اندازه ، تمايلات نفسانى در انسان ضعيف

«ذَ لِكَ مِمَّآ أَوْحَى‏ إِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ .^۱
اينها از حكمت‏هايى است كه پروردگارت به تو وحى كرده است» .

اين مفهوم از حكمت ، نخستين فلسفه بعثت انبياى الهى است. قرآن كريم ، در آيات متعدّدى بر اين مطلب ، تأكيد كرده است ، از جمله در اين آيه :
«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ يَتْلُواْ عَلَيْهِمْ ءَايَتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَبَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِى ضَلَلٍ مُّبِينٍ.^۲
بى‏گمان [ خدا] بر مؤمنان در برانگيختن فرستاده‏اى از ايشان ، منّت نهاده است كه آياتش را بر ايشان مى‏خواند و آنها را پاكيزه مى‏گرداند و به ايشان ، كتاب و حكمت مى‏آموزد ، هرچند پيش از آن ، در گم‏راهى آشكارى بوده‏اند» .

2 . حكمت عملى‏

حكمت عملى ، برنامه عملىِ رسيدن به مرتبه انسان كامل است. از نگاه قرآن و احاديث اسلامى ، هم دانشى كه مقدّمه تكامل انسان است ، حكمت ناميده مى‏شود ، و هم عملى كه مقدّمه تكامل انسان است ، با اين تفاوت كه دانش ، پلّه نخست تكامل ، و عمل ، پلّه دوم آن است . احاديثى كه حكمت را به فرمانبرى از خداوند متعال ، مدارا با مردم ، دورى از گناهان ، و اجتناب از نيرنگ تفسير كرده‏اند ، به اين نوع از حكمت ، اشاره دارند .^۳