اى سعد! آيا تو را به شگفت‏تر از اين ، آگاه كنم ؛ قومى كه آنچه را اينان نمى‏دانند ، مى‏دانند و سپس به مانند ايشان ، نادانى مى‏كنند ؟.

اين سخن ، بيانگر سرنوشت دانش در جهان امروز است . جامعه متمدّن و داناى امروز ، حقيقتاً از نادانى در سختى است و قربانى جهل خويش است . اين‏چنين است كه دانش ، بشر را به كره ماه مى‏رساند ، امّا نمى‏تواند كمترين نقشى در حركت انسان به سوى كمال مطلق و رشد و تكامل انسانيت او داشته باشد .

ويژگى‏هاى جوهر «دانش»

ويژگى‏ها و آثار و علايم جوهر دانش‏^۱ در قرآن و روايات اسلامى ، مشابه ويژگى‏ها و آثار و علايم حقيقت حكمت‏^۲ و جوهر عقل‏^۳ است . اين تشابه ، كمك فراوانى در راه شناخت حقيقت دانش و عقل از نظر اسلام مى‏كند . در اين جا تنها به فهرست مهم‏ترينِ اين ويژگى‏ها اشاره مى‏كنيم :

1 . ريشه داشتن نور دانش در فطرت انسان‏

احاديثى كه دانش را «سرشته در قلب»^۴ مى‏دانند و يا آن را به «فطرى» و «اكتسابى»^۵ تقسيم مى‏كنند و يا از آن به «نورى كه خداوند متعال به دل افاضه مى‏نمايد» تعبير مى‏نمايند^۶ و همچنين ، همه آيات و رواياتى كه خداشناسى را

جوهر و خاصيت نداشته باشد ، با جهل ، يكى است . از همين رو ، امام على عليه السلام مى‏فرمايد :
لا تَجعَلوا عِلمَكُم جَهلاً .^۱
دانش خود را به نادانى تبديل نكنيد .

يعنى كارى نكنيد كه دانش ، بى‏خاصيت شود و ويژگى‏هاى دانش از آن سلب شود .

دانش در دنياى امروز با از دست دادن جوهر و جهت راستين خود ، به اين سرنوشت شوم گرفتار شده كه همچون جهل ، كُشنده و فاسد كننده و خانمانسوز گرديده است ؛ بلكه از جهل نيز زيانبارتر شده است . امام على عليه السلام چه زيبا و دقيق فرموده است :
رُبَّ عالِمٍ قد قَتَلَهُ جَهلُهُ ، وعِلمُهُ مَعَهُ لا يَنفَعُهُ .^۲
بسى دانشمند كه نادانى‏اش او را كشته و دانشى كه به همراه داشته ، او را سودى نبخشيده است .

سرنوشت تأسّفبار و رقّت‏انگيز دانشمندى كه از جهل هلاك مى‏شود ، حقيقتاً موجب شگفتى است . هنگامى كه سعد بن ابى وقّاص ، گزارش سفرى را براى پيامبر صلى اللّه عليه و آله نقل مى‏كند ، جهل آنان را چنين به تصوير مى‏كشد : اى پيامبر خدا ! من از نزد قومى به سوى تو مى‏آيم كه آنان و چارپايانشان يكسان‏اند .

پيامبر صلى اللّه عليه و آله به او فرمود :
يا سَعدُ ، ألا اُخبِرُكَ بِأعجَبَ مِن ذلِكَ ؟ قَومٌ عَلِموا ما جَهِلَ هؤُلاءِ ثُمَّ جَهِلوا كَجَهلِهِم .^۳