3 . قلب‏

كلمه قلب ، در چهار معنا به كار رفته است : 1 . تلمبه خون در بدن ،^۱ 2 . عقل ،^۲ 3 . مركز معارف شهودى ،^۳ 4 . روح . ^۴

در مباحث معرفت‏شناسى ، هنگامى كه قلب در كنار عقل به عنوان يكى از ابزارهاى معرفت مطرح مى‏شود ، مقصود ، معناى سوم (يعنى عقل به عنوان مركز معارف شهودى) است .

نكته مهمّى كه در بخش چهارم از اين فصل مورد توجّه قرار گرفته ، آن است كه مبدأ و مصدر اصلى همه ادراكات و احساسات انسان ، روح اوست و ابزارهاى سه‏گانه معرفت (حس ، عقل و قلب) ، در واقع ، به منزله راه‏هايى هستند كه روح از طريق آنها با جهان هستى ارتباط برقرار مى‏كند . بنا بر اين ، وقتى كه قلب در معناى دوم و يا سوم به كار مى‏رود ، در واقع ، در بُعدى از ابعاد خود يا مرتبه‏اى از مراتب خويش به كار رفته است .^۵

توضيحى درباره ابزارهاى شناخت‏

از آيات و رواياتى كه در اين فصل گذشت ، معلوم مى‏شود كه در انسان سه ابزار براى معرفت وجود دارد كه معارف و آگاهى‏هاى او به يكى از اين ابزارها باز مى‏گردد :

1 . حس‏

حواسّ ظاهر ، روزنه‏هايى هستند كه شناخت‏هاى آغازين از هستى ، مربوط به آنهاست . اگر هر يك از اين روزنه‏ها مسدود شود ، شناخت ويژه آن ، از انسان سلب مى‏گردد ، همچنان كه گفته شده است :
من فقد حسّاً فقد علماً .
هركس حسّى را از دست بدهد ، دانشى را از دست داده است .

2 . عقل‏

عقل ، مركز شعور و ادراك در وجود انسان است و وظيفه آن ، تركيب ، تجزيه ، انتزاع ، تعميم و تعميق مفاهيمى است كه از طريق حواس به آن منتقل مى‏شود .