مطالعه دقيق اين فصل نشان مى‏دهد كه قرآن و احاديث اسلامى در مبحث موانع شناخت ، عمدتاً بر اين دسته از موانع ، تأكيد كرده‏اند .

نكته دوم : ريشه موانع نور دانش و حكمت‏

اشاره كرديم كه ظلم ، كفر ، اسراف و فسق و به طور كلّى آنچه در اسلام به عنوان گناه شناخته مى‏شود ، موانع نور علم‏اند . نكته مهم و قابل توجّه اين است كه با ريشه‏يابى دقيق ، به اين نتيجه مى‏رسيم كه همه موانع نور دانش به يك ريشه اصلى مى‏رسد و آن ، غلبه يافتن هوس است . از اين رو ، هوس را در صدر موانع معرفت برشمرديم .

هوس ، توفانى است كه غبارهايى به رنگ انواع ناشايستگى‏ها ايجاد مى‏كند . اين غبارها آينه دل را تيره و انسان را از نور دانش ، بى‏بهره مى‏كند و با آن كه مى‏داند ، گم‏راه مى‏شود ، همان‏طور كه خداوند عزّ و جلّ فرموده است :
«أَفَرَءَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَلهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى‏ عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلَى‏ سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلَى‏ بَصَرِهِ غِشَوَةً فَمَن يَهْدِيهِ مِن‏م بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ .^۱
آيا آن كس را ديده‏اى كه هواى نفسش را خداى خود گرفت و خداوند ، او را با وجود آگاهى‏اش، بى‏راه گذاشت‏وبر گوش ودل او مُهر نهاد وبر چشمش پرده كشيد. پس‏چه كسى‏پس‏از خداوند، او را هدايت مى‏كند؟ آيا پند نمى‏گيريد؟».

بنا بر اين ، براى مبارزه اساسى با موانع نور دانش ، قطع كردن ريشه هوس ،

موانع ، انديشه را از تشخيص درست حقايق عقلى ، و قلب را از بركات الهام‏ها و ارشادهاى غيبى الهى محروم مى‏سازد .

دسته سوم ، موانع علم حقيقى و يا نور علم؛ مانند : ظلم ، كفر ، اسراف ، فسق و به طور كلّى ، گناه .^۱ اين موانع ، آينه دل را تيره و تار و جان را بيمار مى‏سازند و آدمى را از دانش حقيقى و نور دانش ، بى‏بهره مى‏كنند ؛ هر چند داراى مراتب والايى از دانش‏هاى رسمى باشند . اگر اين بيمارى مزمن گردد ، جوهر آينه دل ، فاسد مى‏شود و انسان به طور اصولى از مدار هدايت الهى خارج و در وادى گم‏راهى ابدى گرفتار مى‏گردد . قرآن ، در وصف آنان مى‏فرمايد :
«كَلَّا بَلْ رَانَ عَلَى‏ قُلُوبِهِم مَّا كَانُواْ يَكْسِبُونَ * كَلَّآ إِنَّهُمْ عَن رَّبِّهِمْ يَوْمَل-ِذٍ لَّمَحْجُوبُونَ .^۲
چنين نيست ، بلكه آنچه كرده‏اند ، بر دل‏هايشان زنگار نهاده است. چنين نيست، آنان در آن روز از پروردگارشان سخت محجوبند» .

و نيز مى‏فرمايد :
لَهُمْ قُلُوبٌ لَّايَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَّايُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ ءَاذَانٌ لَّايَسْمَعُونَ بِهَآ أُوْلَل-ِكَ كَالأَْنْعَمِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَل-ِكَ هُمُ الْغَفِلُونَ .^۳
دل‏هايى دارند كه با آن در نمى‏يابند و ديدگانى دارند كه با آنها نمى‏بينند و گوش‏هايى دارند كه با آنها نمى‏شنوند . آنان ، همچون چارپايان‏اند؛ بلكه گم‏راه‏تر . آنان ، همان غافلان‏اند» .