نتيجه مخالفت با حقگرايى گريبانگير آنان مى‏شد ، هيچ يك از آنان را هشيار نساخت؛ ولى تازيانه عذاب استيصال ، فرعون را وادار به اعتراف به حق نمود. قرآن، اين داستان را چنين نقل مى‏كند كه :
«إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ ءَامَنتُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا الَّذِى ءَامَنَتْ بِهِ بَنُواْ إِسْرَ ءِيلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ .^۱
چون در شُرُف غرق شدن قرار گرفت ، گفت : ايمان آوردم كه هيچ معبودى جز آن كه فرزندان اسرائيل به او گرويده‏اند ، نيست ، و من از تسليم شدگانم» .

ابوجهل ، حتى هنگام مرگ نيز حاضر نشد به حق اعتراف كند . از اين رو ، پيامبر خدا پس از پايان جنگ بدر ، هنگامى كه از كنار كشته‏ها مى‏گذشت ، وقتى به جنازه ابوجهل رسيد ، فرمود : «به درستى كه ابوجهل ، بيش از فرعون بر خداوند دشمنى دارد ؛ چرا كه فرعون ، آن گاه كه يقين به نابودى پيدا كرد ، به يگانگى خداوند عزّ و جلّ اعتراف كرد ؛ ولى ابوجهل وقتى يقين به هلاكت پيدا نمود ، لات و عزّا را خواند» .^۲

كسانى كه با مواعظ و هشدار پيامبران و با تازيانه بلا و حتّى با تازيانه عذاب استيصال ، بيدار نمى‏شوند ، تازيانه مرگ ، آنان را هشيار مى‏كند و حجاب‏هاى غفلت و موانع معرفت را از انديشه و ديده دل آنان ، كنار مى‏زند . به گفته امام على عليه السلام :
النّاسُ نِيامٌ فَإِذا ماتُوا انتَبَهوا .^۳

مردگان را با اذن الهى زنده كردم . به مداواى احمق ، همّت كردم ؛ امّا نتوانستم او را اصلاح كنم .
گفته شد : اى روح خدا ! احمق كيست ؟
فرمود : «خودبين و خودرأى . آن كه همه فضل‏ها را از آنِ خود مى‏داند و حق و وظيفه‏اى بر خويش نمى‏بيند . اين ، نادانى است كه راهى براى مداوايش نيست» .

افراد متعصّب و لجوجى را كه حجاب‏هاى معرفت در آنان قابل زوال نيست، مى‏توان به دو دسته تقسيم كرد : دسته نخست ، كسانى كه با عذاب استيصال - يعنى بلايى كه مرگ و هلاكت در پى دارد - هشيار مى‏شوند و به حق ، اعتراف مى‏كنند .

دسته دوم ، كسانى كه عذاب استيصال هم آنها را نمى‏تواند هشيار كند . فرعون معاصر موسى عليه السلام از دسته نخست و ابوجهل ، معاصر پيامبر خدا ، از دسته دوم به شمار مى‏روند .

فرعون و هوادارانش چنان گرفتار تعصّب ، كبر ، لجاجت و موانع معرفت بودند كه نه مواعظ موسى عليه السلام ،^۱ بلكه استدلال‏هاى او براى اثبات توحيد ،^۲ معجزاتش براى اثبات نبوّتش‏^۳ و بلاها و مشكلات اقتصادى‏^۴و اجتماعى‏^۵ كه در