بااستعداد كه مستعد براى تحصيل اين دانش هستند ، محدود باشند ، وجوب كفايى در مورد آنها تبديل به وجوب عينى مى‏شود .

2 . آموختن مستحب‏

هر دانشى كه مقدّمه تقويت بنيه مادّى و يا معنوى فرد يا جامعه است ، ولى بدون آن ، ضربه‏اى به نيازهاى اصولى انسان وارد نمى‏شود ، آموختن آن ، ممدوح و مستحب است ، و اگر كسى آن دانش را با انگيزه الهى بياموزد ، نزد خداوند متعال ، پاداش خواهد داشت . آموختن دانش‏هاى مازاد بر نيازهاى ضرورى جامعه ، از مصاديق تعلّم ممدوح به شمار مى‏رود .

3 . آموختن حرام‏

هر دانشى كه فساد بيافريند و براى فرد و يا جامعه زيانبار باشد ، آموختن آن از نظر اسلام ، حرام است؛ مانند : سِحر ، كهانت و نجوم كه در زمان‏هاى گذشته رواج داشته است . همچنين است علومى كه در جهت تهاجم فرهنگى به كار گرفته مى‏شوند و يا موجب ترويج فساد اخلاق در جامعه مى‏شوند و يا دانش ساخت سلاح‏هاى كشتار جمعى؛ مگر در صورتى كه براى دفاع و مقاصد صلح‏آميز باشد .

4 . آموختن مكروه‏

دانشى كه مقدّمه فساد نيست ، ولى سودى نيز در بر ندارد ؛ مانند علم انساب ، همان طور كه در احاديث بند «د» از فصل پنجم ملاحظه شد ، اگر مستقلاً مورد ارزيابى قرار گيرد ، آموختن آن مباح به شمار مى‏آيد؛ ولى اگر از نظر اين كه

انجام دادن تكاليف اعتقادى و عملى خود نيستند ، تحصيل آن از نظر اسلام بر فرد فرد جامعه واجب است؛ مانند شناخت اصول عقايد و شناخت واجبات و محرّمات و يا ارزش‏ها و ضدّ ارزش‏ها در اسلام كه بر همه مردم واجب است و يادگيرى هر شخص ، موجب سقوط تكليف از ديگرى نمى‏شود .

ب - علومى كه تحصيل آنها ، واجب كفايى‏^۱ است‏

دانشى كه مقدّمه سازندگى و تأمين نيازهاى اجتماعى است و جامعه بدون آن ، قادر به ادامه حيات نيست و يا با مشكل جدّى رو به رو مى‏شود و يا نمى‏تواند در مقابل تهاجم احتمالى دشمن از خود دفاع كند ، تحصيل آنها بر افرادى از جامعه كه توان تحصيل آن دانش را دارند ، واجب كفايى است ؛ بدين معنا كه بر همه كسانى كه استعداد تحصيل آن دانش را دارند ، واجب است آن دانش را بياموزند؛ ولى اگر عدّه‏اى به اندازه كفايت ، براى آموختن آن اقدام كردند ، تكليف از ديگران ساقط مى‏شود .

بر اين اساس ، تعدّد رشته‏هايى كه تحصيل آن واجب كفايى است ، به تناسب نيازهاى جامعه در زمان‏هاى مختلف ، متفاوت است . براى مثال ، تحصيل دانش انرژى هسته‏اى در شرايطى كه جامعه اسلامى نيازمند به آن نباشد ، واجب نيست؛ ولى در شرايطى كه مردم مسلمان براى دفاع از خود ، نيازمند به آن هستند، به موجب آيه «وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ ؛^۲ و در برابر آنان ، هر نيرويى كه مى‏توانيد ، فراهم آوريد»، تحصيل آن ، واجب كفايى است و در صورتى كه اشخاص