معناى ذكر «بسم اللّه»

بر پايه آنچه شيخ صدوق در تفسير «بسم اللّه الرحمن الرحيم» از امام رضا(ع) روايت كرده است، ذكر «بسم اللّه »، در حقيقت، به معناى «نشان بندگى خدا را بر خود گذاشتن» است . متن روايت، چنين است :

مَعنى قَولِ القائِلِ : «بِسمِ اللّهِ»، أى أسِمُ عَلى نَفسى سِمَةً مِن سِماتِ اللّهِ عز و جل وَ هِىَ العِبادَةُ .[۱]

وقتى گوينده مى گويد : «به نام خدا»، يعنى : نشان و داغى از نشان ها و داغ هاى خداوند عز و جل را بر خود مى نهم كه همان بندگى باشد .

اين تفسير زيبا و دقيق، بدان معناست كه تنها كسى مى تواند در گفتن اين ذكر، هنگام انجام دادن كارها صادق باشد كه حقيقتا خود را مستقل نداند، بلكه بنده خدا بداند ؛ چرا كه اين ذكر، نشانه بندگى است .

به تعبير ديگر، كسى مى تواند صادقانه «بسم اللّه» بگويد كه باور كرده باشد هيچ توان و نيرويى براى انجام دادن كار، جز از جانب خداوند متعال نيست : «و لا حول و لا قوّة إلّا بِاللّه» . چنين كسى به بيان منقول از امير مؤمنان در تفسير «بسم اللّه»، مى تواند بگويد :

بِهذَا الإِسمِ أعمَلُ هذَا العَمَلَ .[۲]

با اين نام، اين كار را به انجام مى رسانم .

امّا كسى كه براى خداوند متعال، در كار خود، نقشى قائل نيست، نمى تواند علامت بندگى بر خود بگذارد و ذكر شريف «بسم اللّه» را صادقانه بر زبان، جارى سازد .

گفتنى است كه در برخى از منابع، در تفسير «بسم اللّه » از امام على(ع) نقل شده كه فرمود :

لَو شِئتُ لَأَوقَرتُ سَبعينَ بَعيرا مِن باءِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَـنِ الرَّحِيمِ» .[۳]

اگر مى خواستم، هفتاد شتر را از تفسير باى «بسم اللّه الرحمن الرحيم»، بار مى كردم .

امّا در برخى روايات، به جاى «مِن باء بسم اللّه الرحمن الرحيم»، عبارت «فى تفسير فاتحة الكتاب»[۴]آمده است كه در اين صورت، ارتباطى با اين بحث ندارد ؛ ليكن هر دو روايت، فاقد سند معتبرند و از اين دو روايتْ ضعيف تر، حديثى است كه به امام على(ع) نسبت داده شده كه فرمود :

أنَا النُّقطَةُ الَّتى تَحتَ الباءِ المَبسوطَةِ .[۵]

من، همان نقطه زير باىِ كشيده هستم .