آثار مكتوب در اعراب قرآن

جايگاه و نقش مهم دانش اعراب قرآن در فهم و تفسير قرآن سبب شد كه دانشمندان پس از قرن دوم به طور گسترده به تحقيق و تأليف در اين دانش قرآنى بپردازند. به ظاهر، نخستين بار ابوجعفر رؤاسى ، از اصحاب امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام ، كسايى و فرّاء، كتاب هايى با عنوان إعراب القرآن نگاشته اند.[۱]

پس از نيمه دوم قرن دوم هجرى، از انديشه ها و آراى نحوى خليل و سيبويه كه بگذريم،[۲]دانشمندان ذيل، صاحب تأليف در اِعراب قرآن بوده اند، اگر چه بسيارى از اين كتاب ها به دست ما نرسيده است:[۳]قُطرُب نحوى(م ۲۰۶ق)،[۴]ابو عبيده معمر بن مثنّى(م ۲۱۰ق)،[۵]عبد الملك بن حبيب قرطبى(م ۲۳۹ق)، ابوحاتم سجستانى (م ۲۴۸ق)،[۶]ابن قتيبه (م ۲۷۰ق)،[۷]مبرّد نحوى (م ۲۸۵ق)[۸]و ابو العباس ثعلب نحوى (م ۲۹۱ق) . ابراهيم بن محمد نفتويه (م ۳۲۳ق)،[۹]ابو البركات ابن الأنبارى (م ۵۷۷ ق) صاحب البيان فى غريب إعراب القرآن، ابوجعفر نحاس نحوى (م ۳۳۸ق) صاحب إعراب القرآن، ابوبكر ابن اشته اصفهانى (م ۳۶۰ق) صاحب رياضة الألسنة فى إعراب القرآن و معانيه، مكّى بن ابى طالب (م ۴۳۷ق) صاحب مشكل إعراب القرآن، اسماعيل بن خلف (م ۴۵۵ق)، خطيب تبريزى (م ۵۰۲ق)، ابوالحسن على بن ابراهيم حوفى نحوى (م ۵۶۲ق) صاحب كتاب المفصّل در ده جلد در اعراب قرآن، ابو البقاء عبد اللَّه بن حسين عكبرى (م ۶۱۶ق) صاحب التبيان فى إعراب القرآن - كه از آن با عنوان إملاء ما منّ به الرحمن نيز ياد شده - ، ابواسحاق ابراهيم بن محمد سفاقسى (م ۷۴۲ق) صاحب المُجيد فى إعراب القرآن المجيد، محمد بن سليمان صرخدى (م ۷۹۲ق) كه كتاب سفاقسى را تلخيص كرده، سمين حلبى (م ۷۵۶ق) صاحب الدر المصون فى علوم الكتاب المكنون.[۱۰]

در كنار كتاب هاى إعراب القرآن بايد از كتاب هاى معانى القرآن نيز ياد كرد كه مشتمل بر اعراب قرآن نيز بوده اند .[۱۱]برخى تفاسير جامع نيز به اعراب آيات قرآن توجهى گسترده داشته اند، مانند التبيان شيخ طوسى و الكشّاف زمخشرى و مجمع البيان و جوامع الجامع طبرسى، المحرّر الوجيز ابن عطيه، و البحر المحيط ابوحيان.

در ميان منابع اعراب القرآن ، دو كتاب ديگر نيز شايان توجه است كه در شيوه نگارش با ديگر كتاب ها متفاوت اند: يكى إعراب القرآن منسوب به زجاج (م ۳۳۰ق) و ديگرى مغنى اللبيب عن كتب الأعاريب از ابن هشام انصارى (م ۷۶۱ق) . اين دو كتاب، مبتكر بحث موضوعى در زمينه اعراب قرآن اند. پس از ابن هشام، قرآن پژوه معاصر وى، بدر الدين زركشى (عمدتاً متأثر از وى)، نوع ۴۷ و بخش هايى از نوع ۴۶ از كتاب علوم قرآنى خود، البرهان، را به بحث هاى ادبى قرآن اختصاص داده و با گردآورى مباحث سودمند ادبى در تفسير قرآن، اين دو فصل را شاه بيت كتابش معرفى كرده است.[۱۲]

تأليف در اعراب قرآن در روزگار معاصر به طور گسترده ترى در كانون توجه قرآن پژوهان بوده و ده ها كتاب در تحليل اعراب كامل قرآن يا اجزا و سوره هايى خاص به صورت گزينشى تأليف شده است. ويژگى اين آثار، آموزشى بودن آنهاست. اين آثار اغلب براى طلاب و دانشجويان و با غرض يادگيرى، و تقويت و تثبيت قواعد صرفى و نحوى در ذهن آنان بوده است. از مشهورترين اين كتاب ها إعراب القرآن و صرفه و بيانه از محيى الدين درويش، إعراب القرآن از ابراهيم كرباسى، الجدول فى إعراب القرآن از محمود صافى، إعراب القرآن از طيب ابراهيم و تجزيه و تركيب قرآن موسوم به كلمة اللَّه العليا از محمد رضا آدينه وند است. شيوه بحث در اين كتاب ها كاملاً با شيوه «اعراب القرآن»ها در گذشته متفاوت است، در حالى كه كتاب هاى گذشته در واقع به تحليل اعراب كلمات و آيات مشكل قرآن روى مى آورند، كتاب هاى معاصر به تحليل و تركيب همه كلمات قرآن، پرداخته اند.