تاریخ حدیث شیعه(۲)

این کتاب به بررسی دوره های مختلف تدوین حدیث پس از غیبت صغری پرداخته و حوزه ها و مدارس مختلف حدیثی را معرفی نموده است.

پس از اتمام دوره غیبت صغری و توقف توقیعات صادر از ناحیه مقدسه، مجموعه روایات شیعی به کمال خویش رسید. تدوین حدیث که از دوره حضور آغاز شده بود، اکنون به صورت گسترده تری پیگیری می شد. حوزه های حدیثی که در گوشه و کنار پدید آمده بودند، به تدریج به مراکز بزرگ حدیثی تبدیل شدند و گاه، مکتب حدیثی خاص پدید می آمد که دارای مبانی ویژه بود.

در این سال های طولانی که نزدیک به دوازده قرن استمرار یافته است حدیث شیعه دوره های گوناگون و پر فراز و نشیبی را پشت سر گذارد. این کتاب به بررسی دوره های مختلف تدوین حدیث در این دوره طولانی پرداخته و حوزه ها و مدارس مختلف حدیثی را معرفی نموده است.

رشته ها و گرایش های مرتبط: علوم حدیث، علوم قرآن و حدیث.

پیش گفتار

با آغاز دورۀ غیبت، حدیث شیعه وارد مرحلۀ جدیدی شد که با دورۀ پیشین متفاوت بود. دورۀ حضور آشکار امام در میان مردمان به «انجام» رسیده بود و صدور حدیث به پایان خویش نزدیک می شد. پس از اتمام دورۀ غیبت صغری و توقف توقیعات صادر شده از ناحیۀ مقدّسه، مجموعه روایات شیعی به کمال خویش رسید. اکنون دیگر امام معصوم، در میان مردم حضور نداشت و عالمان شیعه و راویان حدیث، جانشین امام علیه السلام در میان مردم و مرجع آنان در رفع مشکلات سیاسی، اجتماعی و معرفتی بودند.

تدوین حدیث ـ که از دورۀ حضور آغاز شده بود ـ اکنون به صورت گسترده تری پیگیری می شد. حوزه های حدیثی که در گوشه و کنار پدید آمده بودند، به تدریج به مراکز بزرگ حدیثی تبدیل شدند و گاه، مکتب حدیثی خاصی پدید می آمد که دارای مبانی ویژه بود.

عالمان شیعی، افزون بر تدوین تک نگاری های حدیثی در موضوعات متفاوت، جوامع حدیثی زیبا و کارآمدی پدید آوردند که تاکنون بر تارک معارف بشری می درخشد.

در این سال های طولانی ـ که نزدیک به دوازده قرن استمرار یافته است ـ ، حدیث شیعه دوره های گوناگون و پر فراز و نشیبی را پشت سر گذارده است. گاه در اوج بوده و هواخواهان، مروّجان و مؤلّفان بسیار داشته و گاه در محاق رفته و از اقبال مردمان، بی بهره بوده است.

سده های چهارم، پنجم، یازدهم و دوازدهم هجری و نیز دورۀ معاصر و به ویژه پس از انقلاب اسلامی ایران، از دوره های رشد و رونق حدیث شیعی محسوب می شوند.

آگاهی از مجموعۀ پُر برگ و بارِ تلاش های حدیثی عالمان شیعی و نگاشته های آنان، نیاز به فرصتی بیش از این مجال و حوصله ای فراتر از حوصلۀ مخاطبان این نگاشته دارد. از این رو در این نوشته به اختصار به مباحث مربوط به تاریخ حدیث شیعه در دورۀ غیبت، اشاره و نگاشته های گوناگون آن عصر را به ایجاز، معرفی کرده ایم.

تقدیر و تشکر

این اثر، همانند جلد نخست آن، با پیگیری عزیزان مرکز آموزش های الکترونیک در دانشکدۀ علوم حدیث پدید آمده است. همراهی و تلاش آقایان سید حمید حسینی و مهدی کمانی را در پدیدآوری اولیه اثر ارج می نهم.

همچنین از تمام عزیزانی که در مراحل پسین کار، انتشار این اثر را پیگیری کرده اند، به ویژه از دوست گرامی و دانشمندم حجة الاسلام و المسلمین عبد الهادی مسعودی، معاون پژوهشی دانشکدۀ علوم حدیث سپاس گزارم.

موسسۀ علمی ـ فرهنگی دار الحدیث، نقشی پویا و قابل ستایش در تدوین این اثر و سایر مطالعات حدیثی در روزگار معاصر داشته است. امید که مؤسس محترم آن، حضرت آیة الله ری شهری، جزا و تقدیر خویش را از صاحبان اصلی حدیث و ولی نعمتان ما، به ویژه امام عصر ـ عجل الله تعالی فرجه الشریف ـ ، به نیکوترین وجه، دریافت کند.

همراهی همسر و فرزندانم در پیشبرد فعالیت های حدیثی و آموزش و نگارش این اثر، جایگاهی اساسی دارد و بدون یاری آنان به انجام رساندن این کار و دیگر کارهای پژوهشی این بنده میسّر نبود. خداوند متعال به آنان جزای خیر دهد.

نکته

برای آگاهی بیشتر از زندگی شخصی و علمی و آثار محدّثان شیعه، می توان به کتاب های سرگذشت نامه نویسی (رجال و تراجم)، مراجعه کرد که به گونۀ معمول، بر اساس نام اشخاص، مرتب شده اند، کتاب هایی مانند رجال النجاشی، رجال الشیخ الطوسی، از پیشینیان و أعیان الشیعة تألیف سید محسن امین و روضات الجنات نوشتۀ خوانساری از پسینیان.

دربارۀ کتاب ها و نگاشته های عالمان، نیز می توان به کتاب الذریعة نگاشتۀ مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی مراجعه نمود که ترتیب آن بر اساس نام کتاب هاست.

چند کتاب با عنوان تاریخ حدیث شیعه، ولی ناظر به سده های متفاوت، به وسیلۀ پژوهشکدۀ علوم و معارف حدیث (دار الحدیث) منتشر شده است که منبع بسیار خوبی برای گسترده تر در برخی از مباحث این کتاب اند.

گفتنی است که در مقدمۀ بسیاری از کتاب های حدیث، محققان و تصحیح کنندگان آنها، صفحاتی را به شرح زندگی مؤلف و توضیح دربارۀ آن کتاب، اختصاص داده اند.

برنامۀ نرم افزاری «جامع الأحادیث» (نور ۲) نیز در بخش کتاب شناسی خود، اطلاعات با ارزشی در بارۀ کتاب های حدیثی ای که منبع بحار الأنوار به شمار می آیند، گرد آورده است.

بمنّه و کرمه

سید محمد کاظم طباطبایی

بهمن ۱۳۸۹