پيشينه تاريخى پژوهش در گردآوری قرآن

اصطلاح «جمع قرآن» در حوزه علوم و تفسير قرآن ، به مفهوم كتابت و گردآورى قرآن كريم است كه در ذيل آن ، از نگارش قرآن و نيز زمان و چگونگى تبديل آن به شكل مصحف كنونى بحث مى شود.

از منظر روايى و تاريخى ، در اين كه قرآن از سوى كاتبان وحى با دقت نوشته مى شد هيچ ترديدى نيست، بنا بر اين، مهم ترين مسائل چالشى در موضوع جمع قرآن ، يكى زمان و چگونگى تنظيم آيات در درون سوره ها و ديگرى ، ترتيب سوره ها در مجموعه مصحف به شكل كنونى است كه هر يك از قرآن پژوهان با بهره گيرى از روايات گسترده موجود و نيز قراين و شواهد تاريخى، نظرى را برگزيده است.[۱]

همچنين با توجه به گزارش هاى تاريخى از اقدامات خلفا و صحابه در جمع قرآن، ذيل اين موضوع ، از قرار گرفتن مجموع سوره ها بين دو جلد و نيز يكسان سازى قرائات و مصاحف بحث مى شود.

در خصوص پيشينه موضوع جمع قرآن ، شايد بتوان ابن سعد (م ۲۳۰ق) را از نخستين كسانى دانست كه روايات جمع قرآن را در بابى با عنوان «ذكر مَن جَمَعَ القرآنَ عَلى عَهدِ رَسولِ اللَّه» آورده است.[۲]

سپس بخارى (م ۲۵۶ق) در كتاب صحيح خود افزون بر ذكر اين روايات به صورت پراكنده،[۳]شمار فراوانى از آنها را در بابى با عنوان «جمع القرآن» گرد آورده است.[۴]طبرى (م ۳۱۰ق) نيز در مقدمه تفسيرش ، روايات جمع قرآن را نقل كرده است.[۵]باقلانى (م ۴۰۳ق) از نخستين كسانى است كه مباحث جمع قرآن را در كتاب الانتصار للقرآن مطرح كرده و به طور مبسوط به نقد و بررسى روايات جمع قرآن پرداخته است.[۶]ابن عطيه (م ۵۴۶ق) نيز در المحرر الوجيز به تفصيل به اين بحث پرداخته است.[۷]طبرسى (م ۵۴۸ق) ،[۸]قرطبى (م ۶۷۱ق)،[۹]نيشابورى (م ۷۲۸ ق)[۱۰]و شمار فراوانى از مفسّران هم در مقدمه تفسيرشان به تفصيل به مباحث جمع قرآن پرداخته و در اين زمينه اعلام نظر كرده اند .[۱۱]همچنين كتاب هايى كه با عنوان «المصاحف» تدوين شده اند ، مباحث مربوط به جمع قرآن را آورده اند ، مانند كتاب المصاحف سِجِستانى (م ۳۱۶ق)[۱۲]و كتاب المقنع فى رسم مصاحف الأمصار.[۱۳]

افزون بر مقدمه تفاسير، در منابع علوم قرآنى نيز مبحث جمع قرآن جايگاهى ويژه دارد. حتى برخى از معاصران ، در اين زمينه به تأليف هاى مستقلى روى آورده اند. در سده هاى اخير ، موضوع جمع قرآن از مهم ترين مباحث مورد توجه خاورشناسان بوده است. تئودور نولدكه ، مستشرق آلمانى ، نخستين بار در فصل دوم كتابش ، تاريخ قرآن ، به مباحث جمع قرآن پرداخت.[۱۴]

سپس رژى بلاشر نيز در بخشى از مقدمه ترجمه اش از قرآن، مباحث جمع قرآن را بررسى كرد.

اين روند ادامه داشت تا اين كه در تحقيقات اخير، جان بِرتون ، اختصاصاً در موضوع جمع قرآن ، كتابى با عنوان جمع و تدوين قرآن تأليف كرد.

به نظر مى رسد اين كوشش خاورشناسان ، با هدف تضعيف جايگاه والاى قرآن و اثبات عدم هماهنگى قرآن كنونى با قرآن عصر پيامبر صلى اللَّه عليه و آله و در نتيجه ، القاى شبهه تحريف ، پى گيرى شده باشد، در حالى كه موضوع جمع قرآن ، مسئله اى كاملاً متفاوت با موضوع تحريف قرآن است و ديدگاه هاى متفاوت در موضوع جمع قرآن ، با مصونيت كامل قرآن از تحريف ، سازگار است و حتى توقيفى يا اجتهادى بودن چينش قرآن ، نقش مؤثرى در فهم و تفسير قرآن ندارد . از همين روست كه شمارى از مفسّران ، به رغم تأكيد بر مصونيت قرآن از هر گونه تحريف ، در توقيفى بودن ترتيب آيات و سور ، ترديد كرده اند.[۱۵]