چگونگى توحيد مصاحف

در خلافت عثمان (سال ۲۵ق)[۱]از مناطق گوناگون خبر مى رسيد كه تازه مسلمانانِ غير عرب ، قرآن را با قرائت هاى مختلف مى خوانند .[۲]از جمله حذيفة بن يمان (از اصحاب سرّ رسول خدا(ص) و ياران امير مؤمنان عليه السلام)[۳]و سعيد بن عاص كه از جنگ ارمنستان باز مى گشتند ، خود ديدند كه مردم هر شهرى قرآن را با قرائتى مى خوانند و قرائت خود را از ديگر قرائت ها برتر مى دانند . از اين رو ، از عثمان خواستند براى جلوگيرى از اختلاف ، چاره اى بينديشد.[۴]منشأ اين قرائت ها ، مصحف هايى بودند كه برخى صحابه جمع آورى كرده بودند و با توجه به اعتبار و جايگاه اجتماعىِ گردآورندگان آنها ، در ميان مسلمانان جايگاهى ويژه پيدا كرده بودند .[۵]از اين رو عثمان پس از مشورت با صحابه برجسته، چاره كار را در اين ديد كه مصحف واحدى تهيه و نسخه بردارى كند و در اختيار مسلمانان قرار دهد و فرمان داد قرآنى را كه به دستور ابو بكر نوشته شده بود ، از حفصه دختر عمر به امانت گرفتند. ابتدا گروهى مركّب از : زيد بن ثابت، عبداللَّه بن زبير، سعيد بن عاص و عبد الرحمن بن حارث بن هشام را مأمور كرد تا نسخه هاى قرآن را بنويسند. عثمان دستور داد كه هرگاه اين گروه ، اختلافى پيدا كردند، مورد اختلاف را به زبان قريش بنويسند. سپس با توجه به برخى اعتراضات ، هفت نفر ديگر را به آنها افزود و رياست آنها را به ابىّ بن كعب سپرد. برخى گزارش ها نشان مى دهند كه اين انجمن، مصحف ابوبكر را اساس كار خود قرار داد؛ امّا از بررسى مصحف اُبَى و مقابله آنها با نوشته هاى بر جا مانده از زمان پيامبر خدا نيز غافل نماند و همين روش، راز موفقيت عثمان در توحيد مصاحف بود.[۶]برخى با استناد به قراين و شواهدى نه چندان استوار، ادّعا كرده اند كه گروه توحيد مصاحف، مصحف امام على عليه السلام را اساس كار خود قرار دادند[۷]و على عليه السلام نسخه اى از قرآن در اختيار داشته كه به فرمان پيامبر(ص) برخلاف ترتيب نزول ، تدوين شده بود و اين نسخه غير از مصحف على عليه السلام است كه گفته شده بر اساس ترتيب نزول بوده است.[۸]برخى اين گفته سيد بن طاوس را كه : «عثمان ، قرآن را طبق نظر امير مؤمنان عليه السلام جمع كرد» ،[۹]مؤيّد اين مطلب گرفته اند .[۱۰]هر چند پذيرش ادّعاى مذكور مشكل است، امّا به هر حال ، روند توحيد مصاحف ، مورد تأييد على عليه السلام بوده است .[۱۱]در نتيجه ، نسخه هايى از قرآن تهيه و به مراكز اصلى بلاد اسلامى فرستاده شد[۱۲]و عثمان ، نسخه موسوم به «اُمّ» يا «امام» را در مدينه نگه داشت.[۱۳]اين كار (توحيد مصاحف) ، مورد تأييد امير مؤمنان عليه السلام[۱۴]و ديگر صحابه بوده است.[۱۵]البته ابن مسعود ، احتمالاً به علت اين كه جوانى كم سال و بى تجربه چون زيد ، متولّى اين كار شده ، ناراحت بوده است .[۱۶]بنا بر اين ، عثمان ، تنها مردم را بر يك قرائتْ[۱۷]يا همه را بر يك مصحفْ[۱۸]جمع كرد تا از اختلاف جلوگيرى شود.

سير تاريخى توحيد مصاحف

به نظر مى رسد كه ارائه ديدگاهى قطعى در موضوع جمع قرآن ، به دليل متناقض بودن روايات ، ممكن نباشد . با اين حال ، با نگاهى جامع به مجموع روايات و گزارش هاى تاريخى مى توان گفت كه جمع قرآن ، در سه مرحله اتّفاق افتاده است:

۱. جمع آورى قرآن در زمان پيامبر(ص): در اين دوره ، قرآن در مدت ۲۳ سال به صورت پراكنده نازل مى شد و پيامبر خدا(ص) آن را با آرامى بر مسلمانان مى خواند و آنها آن را به حافظه مى سپردند. افزون بر اين ، پيامبر خدا(ص) براى نوشتن وحى قرآن ، شتاب مى كرد و به محض نزول هر آيه اى ، به كاتبان وحى فرمان مى داد آن را در جايگاهش قرار دهند و كتابت قرآن ، خيلى زود در همان دوران مكّه آغاز شد.[۱۹]به گزارش بخارى از بَراء، هنگام نزول آيه (لا يسْتَوِى القَاعِدُونَ مِنَ اَلمُؤْمنينَ) ،[۲۰]پيامبر(ص) زيد را فراخواند و فرمود كتف و دوات بياورد تا آن را بنويسد.[۲۱]پس كاتبان وحى، آنچه را بر پيامبر(ص) نازل شده بود ، در نوشت افزارهاى مختلف، نوشتند و زمانى كه وحى كامل شد و رحلت آن حضرت فرا رسيد ، همه قرآن در پيش روى آن حضرت و با نظارت كامل ايشان در صحيفه هايى متعدد نگاشته شده بود؛ ولى در يك مصحف ، ميان دوجلد ، گردآورى نشده بود.[۲۲]

۲. جمع آورى قرآن در زمان ابو بكر: وى صحيفه هاى پيش گفته قرآن را در يك مصحف ، جمع كرد و اين نخستين مصحف رسمى بود كه دستگاه خلافت ، آن را تدوين كرد و گر نه پيش از اين برخى از صحابه از جمله امير مؤمنان عليه السلام و ابن مسعود ، مصاحفى را تدوين كرده بودند.[۲۳]مصحف ابوبكر ، نزد او باقى ماند تا اين كه مرد و سپس به عمر و بعد از او به حفصه رسيد.[۲۴]

۳. جمع آورى قرآن در زمان عثمان: در اين زمان ، در پى اختلافاتى كه در مصاحف و به تبع آن در قرائت ها پيش آمده بود و خطرى كه از اين ناحيه احساس مى شد، عثمان ، پس از مشورت با صحابه چاره كار را در اين ديد كه مصحف واحدى فراهم كند و نسخه هايى از آن را در اختيار همه مسلمانان قرار دهد و اين كار انجام شد.[۲۵]