بررسي تفسير بحرالعلوم نشان مي‌دهد كه ابوليث براي لغت و نقش آن در فهم و تفسير قرآن، اهميت ويژه‌اي قايل بوده است؛ به طوري كه در مقدمه تفسير خود، يكي از شروط مفسّر را براي ورود به عرصة خطير تفسير قرآن، دانا بودن او به وجود لغت دانسته است. ۱ او در تفسير خود مكرّراً به بيان معناي واژگان قرآن مي‌پردازد و با استناد به كلام دانشمندان اين فنّ همچون ابن قتيبه، زجاج، خليل و اصمعي به توضيح كلمات قرآن اهتمام مي‌ورزد، بويژه از ابن قتيبه ( قتيبي) ـ كه تفسيري در غريب القرآن نگاشته است ـ ۲ بسيار نقل مي‌كند. ۳
او براي تبيين معناي الفاظ قرآن در يك آيه، گاهي از خود قرآن (ديگر آيه‌ها) نيز مدد مي‌گيرد ۴ و گاهي نيز به شيوة اهل تصوّف در تفاسير ذوقي و عرفاني، در بيان معناي واژه‌ها، شرحي ذوقي عرضه مي‌دارد. ۵
مباحث دانش ساختار شناسي كلمات (علم صرف) مانند اوزان كلمه و مشتقات آن و نيز مسائل نحوي بدون شرح و بسط طولاني در جاي جاي اين تفسير به چشم مي‌خورد.
مبحث واژگان معرّب، يعني كلماتي كه داراي اصل غير عربي هستند و از زبان‌هاي ديگر به زبان عربي آمده‌اند و رنگ و بوي اين زبان را يافته و جزئي از آن شده‌اند. ۶ از مباحث علم لغت‌شناسي در زبان عربي و يكي از مباحث علوم قرآني است. ۷ سمرقندي در مواردي، به اختصار دربارة واژگان معرّب در قرآن سخن گفته و به مباحث آن پرداخته است؛ براي نمونه ذيل آيه (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقُولُوا رَاعِنَا...( ۸ در تبيين كلمة «راعنا» نخست به غير عربي بودن اصل كلمه اشاره كرده و اصل آن را عبري دانسته است. سپس به تحليل واژه و بيان معناي آن در زبان قوم يهود (زبان عبري) پرداخته و براي اين مقصود از سخنان صاحب نظران نيز بهره گرفته است. ۹
بسياري از مفسّران دربارة تعبير «راعنا» مشابه ديدگاهي را ـ كه ابوليث در تفسيرش عرضه داشته است ـ مطرح نموده‌اند. ۱۰ نمونه ديگر، درباره كلمة «اليمّ» ۱۱ است. سمرقندي دربارة اصل غير عربي آن مي‌نويسد:
يَمّ در زبان عبراني به معنايِ درياست.۱۲
1.. تفسير السمرقندي، ج۱، ص۷۳ ـ ۷۱.
2.. معجم المطبوعات العربية و المعرّّبة، ج۱، ص۲۱۱؛ الأعلام، ج۴، ص۱۳۷؛ معجم المؤلفين، ج۶، ص۱۵۰.
3.. تفسير السمرقندي، ج۱، ص۳۵۸.
4.. همان، ج۳، ص۴۷۲.
5.. همان، ص۴۹۵.
6.. ر.ك: واژه‌هاي دخيل در قرآن مجيد، ص۵۷ ـ ۹۵ مقدمه مؤلف و ص۵ ـ ۲۹ مقدمه مترجم.
7.. البرهان في علوم القرآن، ج۱، ص۲۸۷؛ الإتقان في علوم القرآن، ج۱، ص۴۲۷.
8.. سوره بقره، آيه ۱۰۴.
9.. تفسير السمرقندي، ج۱، ص۳۵۸، ۱۴۵.
10.. جوامع الجامع، ج۱، ص۷۵؛ مجمع البيان، ج۱، ص۳۳۶؛ جامع البيان، ج۱، ص۶۵۷؛ تفسير الصافي، ج۱، ص۱۷۸؛ تفسير الجلالين، الإتقان في علوم القرآن، ص۲۲؛ اسباب النزول، ص۲۱.
11.. سوره اعراف، آيه ۱۳۶.
12.. تفسير السمرقندي، ج۱، ص۵۶۵.
