تلاش‌های زیادی در طول تاریخ شیعی برای تدوین تفاسیر روایی از قرآن کریم با تکیه بر کلام معصومین(ع) انجام شده است. در جمع‌آوری روایات ائمه معصومین(ع) کارهای مهمی در طول تاریخ شیعه انجام شده است که یکی از آ‌ن‌ها «عیون اخبار الرضا» نوشته شیخ صدوق است که اختصاص به ششمین امام شیعیان دارد. در دوره معاصر نیز آیت‌الله عطاردی مسند امام رضا(ع) را که مجموعه‌ای از روایات امام رضا(ع) است، منتشر کرده است.
به صورت ویژه کتاب «التفسیر المرتضی للامام علی بن‌موسی‌الرضا(ع)»، به تفاسیر روایی امام رضا(ع) اختصاص دارد که توسط مرتضی طاهری و محمدکاظم بهنیا تالیف شده و توسط انتشارات دلیل ما در ۴۲۶ صفحه منتشر شده است. مولفان این کتاب تلاش کرده‌اند تا ضمن جمع‌آوری و دسته‌بندی روایات تفسیری، قرآن را از منظر روایات امام رضا(ع) تفسیر کنند. در پی گفتوگوی خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) با دکتر محمدکاظم بهنیا، یکی از مولفان این کتاب را می‌خوانید:
ویژگی‌های یک تفسیر روایی معاصرمحمدکاظم بهنیا در پاسخ به این پرسش که کتاب «التفسیر المرتضی للامام علی بن موسی الرضا(ع)» چه ویژگی‌هایی دارد، گفت: تمام روایات تفسیری که حضرت رضا(ع) فرموده‌اند و در جای جای کتب روایی وجود دارد، در این کتاب و در یک جا تجمیع شده است. کسی که بخواهد نظر امام رضا(ع) درباره یک آیه را بدانند و بخواهد به طور مستقیم و بدون اینکه مراجعه‌ای به کتب دیگر داشته باشد، نظرات امام معصوم را کشف کند، می‌توانند از این کتاب استفاده کند.
یک چهارم احادیث امام رضا(ع) تفسیری استبهنیا افزود: ما مصادر تمام روایاتی را که در این کتاب ذکر کردیم، آورده‌ایم. این کتاب بالغ بر ۴۰۰ روایت است و این نکته بسیار مهمی است. نکته دوم اینکه ما اسناد تمام روایات را در ابتدای هر روایت آورده‌ایم. ممکن است گفته شود مگر در منابع شما این‌ها وجود نداشته است که باید گفت با توجه به این که تعداد کتب روایی ما زیاد است و ممکن است یک روایت بدون سند ذکر شده باشد، در جای دیگری سند کوتاه‌تر آمده باشد و در جایی سند کامل‌تر آمده باشد، ما تلاش کرده‌ایم تا سند کامل‌تر را ذکر کنیم و اولین ماخذ را بیاوریم.
وی در پاسخ به این پرسش که تفسیر المرتضی چه بخش‌هایی از قرآن را مورد پوشش قرار می‌دهد؟ گفت: همان‌طور که نزد اهل فن و تحقیق روشن است، مسلما تفسیر تمام آیات از نگاه حضرت رضا(ع) به دست ما نرسیده است، اما ما همه آیاتی که توسط ایشان تفسیر شده را جمع‌آوری کرده‌ایم.
مولف کتاب «التفسیر المرتضی للامام علی بن موسی الرضا(ع)»، ادامه داد: گاهی ممکن است از یک سوره تنها یک آیه و از سوره‌ای دیگر دو آیه یا ده آیه تفسیر شده باشد و ما آن را آورده باشیم. با این وجود می‌توانیم بگوییم روایات در ذیل ۸۸ سوره قرآن گردآوری شده است و ما بقی یا به دست ما نرسیده و یا موجود نبوده است.
وی افزود: در قرون مختلف آثار شیعه بعضا از بین رفته و یا در حد متروکه باقی مانده و به دست ما نرسیده است، با این وجود در این کتاب آیات تفسیری موجود به صورت منظم، بر اساس سوره‌های قرآنی جمع‌آوری شده است و آیات بر اساس ترتیب قرآن کریم با احادیث تفسیری مربوط ذکر شده است. اگر در فهرست پایانی کتاب نظری بیافکنید خواهید دید که ما از سوره حمد شروع کرده‌ایم و نهایتا به سوره ناس ختم کرده‌ایم.
بهنیا در پاسخ به این پرسش که کیفیت اعتماد به احادیث و میزان سنجش چگونه شکل گرفته است؟ گفت: یکی از میزان‌هایی که برای اعتماد به روایات است، نفس مولفین کتب روایی ماست. از ابتدا تا قرن چهارم تا زمان شیخ طوسی به طور قطع که این‌ها کتب اولیه و طراز اول هستند و مابقی یا شاگردان ایشان بوده و یا به کتب دسته اولی ارجاع داده‌اند.
وی ادامه داد: عمده روایات اگر دقت کنید در این کتاب است. کتاب صحیة‌الرضا، عیون اخبار الرضا و برخی کتاب‌های دیگر محل رجوع بوده است، همچنین به کتاب‌هایی مانند تفسیر برهان محدث بزرگ علامه سیدهاشم بحرانی که الحق از مفسیرین قابل اعتماد است و کتاب‌شان هم تفسیر روایی است نیز رجوع شده است. در این کتاب ما برای هر روایت منابع مختلفی ذکر کرده‌ایم که اگر کسی در یک منبع تشکیک کند، می‌تواند به منابع دیگر رجوع کند و اعتبار آن روایت را به دست بیاورد.
مولف کتاب «التفسیر المرتضی للامام علی بن موسی الرضا(ع)»، افزود: آنچه مسلم است این است که ما سعی داشتیم که از روایات شاذ اجتناب کنیم و بیشتر به سراغ روایاتی برویم که از محدثین معتبر نقل شده است.
وی در پاسخ به این پرسش که احادیث تفسیری امام رضا(ع) چه حجمی از کل احادیث ایشان را تشکیل می‌دهند؟ گفت: در این زمینه استقساء نشده است، اما اگر شما دقت کنید در چند کتابی که به روایات امام رضا(ع) اختصاص دارد، مانند کتاب مرحوم عطاردی به نام مسند امام رضا(ع) یا در جاهای دیگر مانند عیون اخبار که به احادیث امام رضا(ع) اختصاص داشته و توسط شیخ صدوق تالیف شده است، یک چهارم روایاتی که از امام رضا(ع) رسیده است، به تفسیر قرآن اختصاص دارد.
وی در پاسخ به این پرسش که «مسند امام رضا» تالیف مرحوم عطاردی چه تفاوتی با عیون اخبار الرضای شیخ صدوق دارد؟ گفت: تفاوت مسند مرحوم عطاردی و عیون اخبار الرضا(ع) این است که مسند امام رضا گزینشی از اخبار الرضاست. البته مرحوم شیخ صدوق محقق کاملی بوده و از مفاخر شیعه است و دیگران اگر کارهایی انجام داده‌اند در ذیل این کتاب خواهد بود.
تفاسیر روایی راه تفسیر عقلی قرآن را نمی‌بندد
بهنیا در پاسخ به این پرسش که پیام تفسیر امام رضا(ع) از آیان قرآن را چه ارزیابی می‌کند، گفت: شاید بتوان در یک جمله این عبارت را گفت که امام رضا(ع) سعی تام و تمام‌شان این بود که مردم برای فهم آیات قرآنی و کلام الهی به ائمه رجوع کنند و از جانب خودشان تفسیر نکنند.
وی در خصوص نسبت تفاسیر قرآن و تفسیر روایی امام رضا(ع) و دیگر امامان گفت: البته راه تطبع در قرآن بسته نشده و بسته نمی‌شود و تازه اول راه است. در خصوص نسبت این تفاسیر با تفسیر عقلی باید گفت که کتاب «تفسیر المرتضی» راه تفسیر عقلی را نمی‌بندد، زیرا کلام معصومین مشحون و پر از نقاط عقلانی است و کلام امام خارج از دایره عقلانیت نیست.
بهنیا تصریح کرد: نکته این جاست که وقتی امام معصوم برای تفسیر یک آیه استشهاد به آیه‌ای دیگر می‌کند، می‌خواهد از نکات عقلانی که خدای متعال در آیات دیگر عنوان کرده است استفاده کند و از این‌رو راه را برای کسانی که بخواهند تفسیر عقلانی داشته باشند، نمی‌بندد، بلکه یادآور می‌شود آنهایی که بدون تمسک به روایات اهل بیت(ع) بخواهند تفسیری به نام تفسیر عقلانی داشته باشند، به خطا رفته‌اند و نمی‌توانند به مراد و مقصود الهی نائل شوند.
وی در پایان گفت: از باب سپاسگذاری از دکتر مرتضی طاهری که جرقه اولیه کار توسط ایشان زده شد و به عنوان مکمل کار و پایان دهنده کار از بنده درخواست کردند، باید از ایشان تشکر کنم. از باب «الفضل لما تقدم» و اینکه ایشان مقدم در این موضوع بودند جا دارد که از ایشان تقدیر شایانی بشود که ایشان نقش کلیدی در آغاز داشتند و توفیقی بود از جانب امام رضا(ع) که بتوانم این کار را انجام داده و تکمیل کنم.
