11. تفاوت عاقل و عالم و عابد

در ميان احاديث کتاب عقل الکافي، رواياتي به چشم مي‌آيد که در آنها امامان( جايگاه عاقلان را بسيار والا و بالا شمرده‌اند و بر رتبه عابدان، برتري فراوان داده‌اند. در حديثي آمده است که: آن گاه که از کسي ستايشي شنيديد، ]زود داوري نکنيد؛ بلکه[ به عقل وي درنگريد؛ زيرا پاداش وي به اندازه عقل اوست ‌‌(‌‌‌ الکافي : ج 1 ص 12‌‌‌‌). در برخي از احاديث نيز آمده است: که خواب عاقل، برتر از شبْ زنده‌داري جاهل است ‌‌(همان: ج 1 ص 13).
اکنون جاي اين پرسش هست که راز اين همه والايي جايگاه عقل و عاقل و برتري عاقلان بر عابدان، در چيست؟
از نگاه ملا صالح مازندراني، عقلْ، اساس عبادتها و ريشه و پايه آنهاست ‌‌(شرح اُصول الکافي : ج 1 ص 84‌‌). به ديگر سخن، اگر عقل در وجود انسان ريشه بگيرد، آن گاه بستري فراهم مي‌آيد تا همه وجود و توانايي‌هاي انسان، در راه عبادت و کمال به کار افتد و اين نکته تضمين مي‌شود که انسان هميشه در راه سعادت باشد و به بيراهه‌ها نرود. اما اگر عقل ضعيف باشد، بستري که شخص در آن به عبادت مي‌پردازد، بسيار پر لغزش خواهد بود؛ به گونه‌اي که هر لحظه گمان آن مي‌رود که اين عابد، از راه خدا به يک سو رود و همه عبادت‌هاي خود را تباه سازد. از اين رو، هيچ تضميني نيست که چنين عابدي، تا پايان عمر در ميدان مبارزه با نفس، استوار و پايدار بماند. چنان مي‌نمايد که راز اين برتري، در همين نکته نهفته باشد.
گرچه خود شارح، آشکارا به اين نکته تصريح نکرده است؛ از گونه سخن وي، کم و بيش مي‌توان بدان راه برد.
از نگاه شارح، گرچه حقيقتِ شبْ زنده‌داري، برتر از حقيقتِ خواب است؛ ولي آن گاه که خواب با عقل همراه گردد و شبْ زنده‌داري با جهل، خواب نيز از شرافتِ عقلْ، کسب شرف مي‌کند و ارجمند مي‌گردد، و بر عکس، از ارزش شبْ زنده‌داري ـ از آن رو که با جهل هم‌آغوش گشته است ـ ، کاسته مي‌شود ‌‌(همان: ج 1 ص 87‌‌). در حقيقت، ملاک برتري در اين سنجش، خوابيدن يا شبْ زنده‌داري نيست؛ بلکه ملاک ، والايي و شرافتِ بهره‌مند بودن يا نبودن از نعمتي است که با بودنش، بستر رشد در انسان هميشه فراهم خواهد بود؛ گرچه انسان عملاً نتواند به طور کامل در اين بستر حرکت کند. با نبود اين نعمت، بستري که زمينه رشدِ هميشگي و قطعي و تضمين شده انسان باشد نيز، در او وجود ندارد. تو گويي در اين حال، عابد چونان رهروي است که در راهي پُرخار و جان‌آزار ره مي‌سپرد و چندان که بر شتاب خود مي‌افزايد، پا و جسم و جان خود را بيشتر ميآزارد.
در حديثي از کتاب عقل آمده است:
عالمي که از دانشش بهره برند، بهتر از هفتاد هزار عابد است (الکافي: ج 1 ص 33). ^۱