إِنَّ الْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا * إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا *وَإِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا (معارج: آيات ۱۹-۲۱) ؛ به راستي انسان سخت آزمند ]بي تاب[ خلق شده است، چون صدمهاي به او رسد، عجز و لابه کند و چون خيري به او رسد بخل ورزد. (
در طول زندگي، رويارويي وي با مسائل مختلف، حالات خوشايند و ناخوشايندي را برايش به بار ميآورد. امام علي( با جملهاي کوتاه، اما پرمحتوا، اين واقعيت را که دنيا هميشه به کام انسان نيست، به مخاطب خود، گوشزد ميفرمايد:
الدَّهر، يومانِ فَيومٌ لک و يومٌ عليک.
روزگار، دو روز است: روزي به سود توست و روزي به زيانت ( نهج البلاغة: حکمت 396 ؛ الارشاد: ج1 ص300).
پس ناکاميها را بايد بخشي از زندگي دانست و وجود سختيها و تلخيها را پذيرفت. اين موضوع، علاوه بر آيات قرآن ۱ ، در فرمايش امام باقر( نيزآمده است:
العَبْدُ بينَ ثلاثةٍ: بَلاءٍ و قضاءٍ و نعمةٍ.
بنده، ميان سه يچز قرار دارد: گرفتاري، حکم خدا، و نعمت ( الخصال: ج1 ص86 ح17).
از طرفي، واکنش طبيعي انسان با آن روحيه، در برابر وضعيتهايي چون«يومٌ لک و يومٌ عليک»، در صورت نبودِ عاملي بازدارنده و تعديل کننده، «جَزُوعا» و «منوعاً»ً خواهد بود. امام علي(، در ادامه فرمايش خود، بعد از بيان دو حالت مختلف روزگار، به نحوه برخورد کننده با آنها ميپردازد:
فَإِذا کانَ لکَ فَلا تَبْطَرْ وَ إِذا کانَ عليکَ فَلا تَحْزَنْ فَبِکلَيهما سَتُخْبَرْ.
چون [روزگار] به سود تو باشد، سرکشي مکن، و چون به زيانت گردد، اندوه نبر که در هر دو، آزمايش مي شوي ( نهج البلاغة: حکمت 396 ؛ الارشاد: ج1 ص300).
يعني اگر در روزگار خوشِ خود، سرکشي کني و يا در روزگار ناخوشِ خود، اندوهگين گردي، به بيراهه رفتهاي. در چنين مواقعي، از جمله آسيبهاي بر سر دو راهي يا همان وضعيتهاي دوگانه زندگي قرار گرفتن، قدم نهادن، در مسيري از راه يا بيراهه است که انتخاب و ورود به هر يک از آن دو، نتيجه و ثمرهاي کاملاً معکوس و متفاوت از ديگري خواهد داشت. وجود چنين آسيبي، لازم مينمايد تا فرد به هنگام مواجهه با چنين موقعيتهايي در صدد کنترل رفتار طبيعي خود برآيد.
1.. بقره: آيه ۱۵۵ وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ؛ و قطعاً شما را به يچزي از [قبيل] ترس و گرسنگي و كاهش در اموال و جانها و محصولات ميآزماييم، و مژده ده شكيبايان را(. همچنين رک سوره انبيا: آيه ۳۵ كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَنَبْلُوكُم بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً وَإِلَيْنَا تُرْجَعُونَ ؛ هر نفسي، چشنده مرگ است و شما را از راه آزمايش به بد و نيک، خواهيم آزمود، و به سوي ما، باز گردانده ميشويد(.