كتاب، سنّت، اجماع و دانستن زبان عرب و در علم به كتاب پنج علم را بايد بداند: عام و خاصّ، محكم و متشابه، مجمل و مفسّر، مطلق و مقيد و ناسخ و منسوخ. ۱
شهيد دوّم (م 966ق) در روضه البهيّة مى گويد: در زمان غيبت امام زمان عليه السلامقضاوت فقيهى كه داراى شرايط فتوا دادن باشد، نافذ است و شرايط جواز افتا، بلوغ، عقل، ذكورت، ايمان، عدالت، طهارت مولد و اجتهاد در احكام شرعى و اصول آن است، و اجتهاد با شناخت كامل علومى حاصل مى شود كه آن علوم عبارت اند از كلام، اصول، نحو و صرف، لغت عرب، و شناخت اصول اربعه؛ يعنى كتاب، سنّت، اجماع ودليل عقل. سپس مى گويد: آن مقدار كه لازم است از كتاب بداند، شناخت آيات مربوط به احكام است كه اين آيات حدود پانصد آيه اند ۲ . همان طور كه ملاحظه شد در تحصيل اجتهاد علم به آيات احكام دخالت تامّ دارد. به همين جهت، دانشمندان اسلامى كتابهاى زيادى به نام آيات الاحكام يا احكام القرآن تأليف كرده اند كه مرحوم شيخ آقا بزرگ تهرانى (م 1389ق) تعداد 29 كتاب از اين قبيل را نام مى برد. ۳
اوّلين آيات الاحكام
در اينكه چه كسى اوّلين آيات الاحكام نوشته است، اختلاف است. عامّه مى گويند اوّلين آيات الاحكام را شافعى يا قاسم بن اصبغ بن محمّد البيانى نگاشته است؛ امّا صاحب ذريعه مى گويد اوّلين آيات الاحكام را ابوالنضر محمّد بن سائب كلبى (م 146ق) از اصحاب امام باقر و امام صادق عليهماالسلام نوشته است؛ زيرا محمّد بن
1.المبسوط فى فقه الاماميّة، مكتبة المرتضوية، ۱۳۵۱ ش، ج ۸، ص ۹۹.
2.روضة البهيّة فى شرح اللمعة الدمشقيّة، الطبعة الاولى باشراف كلانتر، انتشارات داورى، سال ۱۴۱۰، ج ۳، ص ۶۴.
3.ر.ك: الذريعة، ج ۱، ص ۴۰ ـ ۴۴.
