نفس انسان، خاستگاه هوس ها

اگر انسان بخواهد هوس هاى خويش را كنترل كند و از طريق مبارزه با خواست هاى نامعقول خويش، راه كمال و تعالى را براى خود هموار سازد، در ابتدا بايد خاستگاه و منشأ اين خواست ها را (كه همان نفس آدمى است) بشناسد و با ويژگى هاى آن آشنا شود.
يكى از ويژگى هاى مهمّ نفس، اين است كه اگر گرسنه شود، شِكوه و گلايه مى كند و پيوسته مى نالد و اگر سير گردد، طغيان مى كند. اگر انسان ، به هرچه نفسش خواستار آن بود، تن داد، نفس را به مانند اسب سركش ، در درون خود خواهد داشت و ديگر نمى تواند آن را كنترل كند و از آن، سوارى بگيرد. پس اگر شخص مى خواهد هوس هاى خويش را كنترل كند، بايد اين اسب را رام كند و او را تا اندازه اى گرسنه نگه دارد و به همه خواسته هايش پاسخ ندهد تا بتواند در مواقع لزوم، از آن، در راه رشد و تعالى و عبادت و اطاعت، بهره ببرد و همواره آن را مغلوب عقل و قانون (يا دين و انضباط اجتماعى) بنمايد.
آرى! همين نفْس است كه راه را براى شيطانْ باز مى كند و انسان را دنباله رو او مى گرداند و تا زمانى كه انسان، غافل و بى توجّه باشد، او را تا مرز سقوط و هلاكت پيش مى برد.
در حديثى از رسول خدا مى خوانيم:
دشمن ترينِ دشمنان تو، نفس توست كه در دلت جاى گرفته است.^۱
در علم اخلاق و احاديث اسلامى ، «نفس» ، عاملى است كه انسان را تنزّل مى دهد و صفات پست و ضد ارزش ها را در او جاى مى دهد. در مقابل، گرايش هايى كه موجب تعالى انسان مى شوند، برخاسته از عقل اند كه روح را پرواز مى دهند و به خدا نزديك مى كنند. طبق اين تعريف، انسان بايد تلاش كند تا از نفْس (يعنى از عاملى كه با خواسته هايش بشر را به سقوط و نابودى مى كشاند و نماينده شيطان در وجود آدمى و پايگاه بدخواهى و زياده خواهى و وسوسه است) برحذر باشد و با آن ، به شدّت مبارزه نمايد و بر آن ، مسلّط گردد و هميشه اين نكته مهم را بداند كه فرمانبرى از نفس، اساس هر گرفتارى و سرچشمه هر گم راهى است.