کتاب الهدایه

بیان اصول و فروع دین با عبارات حدیثی

کتاب الهدایه، یکی از کتابهای مشهور شیخ صدوق (م ۳۸۱ق) بوده است به طوری که وقتی ابن ندیم از او یاد می کند، از میان آن همه آثار ایشان، تنها الهدایه را ذکر می کند.

نام کتاب همچنان که شیخ صدوق در اعتقادات از آن نام می برد «الهدایه» است. نیز ذکر الهدایه در اعتقادات بیان می کند که کتاب الهدایه قبل از اعتقادات نگاشته شده است.

این کتاب که در اصول و فروع نگاشته شده، مورد توجه فقها و نویسندگان بوده است و حتی برخی از عبارات شیخ صدوق را به عنوان حدیث تلقّی کرده اند. چراکه در کتابهای فقهی قدما، علما در کتابهای خود به هنگام بیان احکام عبارات احادیث را نقل می کردند و از خود متنی بر آن نمی افزودند. همین امر باعث شده بود که بسیاری از متن های فقهی همچون احادیث تلقی شوند. متن الهدایه شیخ صدوق نیز مشمول چنین امری بوده است.

کتاب الهدایه در دو بخش اصول و فروع نگاشته شده است؛ شیوه ای که جز یکی دو توضیح المسائل امروزی، بدان الگو نگرفته اند.

ساختار کتاب الهدایه، بدون تفکیک اصول و فروع بدین صورت است:

۱- باب ما یجب أن یعتقد فی التوحید؛ کتاب با بیان وجوب اعتقاد به وحدانیت خدا و صفات او آغاز می شود؛ چگونگی شناخت خدا، اعتقاد شیعه به صفات خدا؛ توضیح و تفسیر برخی از آیات قرآن نظیر «الرحمن علی العرش استوی»، «أن إلی ربک المنتهی» و «وسع کرسیّه السموات» تلاش دارد که شیعه را از تجسیم و ... دور سازد.

۲- باب النبوّه؛ معتقدیم که نبوت نیز همچون توحید حق است و ۱۲۴هزار پیامبر که مبعوث شده اند به حق آمده اند؛ شیخ صدوق ضمن نام بردن از پیامبرن اولوالعزم، به رسول خدا به عنوان بزرگ و سیّد آنان تأکید می ورزد و بیان می کند که افضل از رسول خدا، محمد صلی الله علیه وآله، خلق نشده است. نیز بیان می کند که میثاق خداوند در «ألست بربکم» از بشر بعد از اقرار به پروردگاری اش، نبوت انبیاء بود.

۳- باب الإمامه؛ همچنان که نبوت حق است، امامت نیز حق است؛ و خداوند برای هر نبی ایی امامی قرار داد و اختیار و انتصاب امام، به دست خداست. هر آنچه که لزوم طاعت ما را از پیامبر اثبات می کند، همان نیز لزوم طاعت امام را بر ما ثابت می گرداند. تمام فضایلی را که نبی دارد، امام نیز جز نبوت، همه را دارد. معتقدیم که منکر امامت، منکر نبوت و منکر نبوت منکر توحید است. واجب است که شناخت تفصیلی از رسول خدا و ائمه بعدش داشته باشیم. خداوند جهل به آن را نخواهد پذیرفت. منکر هر یک از انبیاء یا ائمه منکر همۀ آنهاست.

۴- باب معرفه الأئمّه الذین هم حجج الله؛ ضمن بر شمردن نام دوازده امام به ویژگی های آنها که شیعه بدان معتقد است می پردازد و صفات آنها را بر می شمارد از جمله اینکه أولوالأمری هستند که خداوند طاعتشان را امر کرده است؛ شهداء الناس (اشاره به آیه)، ابو اب الله، راهنمایان راه الهی، ترجمان وحی خداوند، ارکان توحید، معصوم از خطا و لغزش، کسانی هستند که خداوند از آنها رجس و پلیدی را برده است، موجب امنیت اهل زمین، و ...

دوست داشتنشان ایمان و دشمنی شان کفر است، امر و نهی شان، امر و نهی الهی و طاعت شان طاعت خداوند است.

معتقدیم که زمین خدا، خالی از حجت نمی ماند. خلیفه و حجت خدا در زمان ما، قائم منتظر است... سپس در وصف امام زمان و پیروانش مطالبی نقل می کند.

۵- باب التقیه؛ تقیه در دولت ظالمین فریضۀ واجبی است؛ هر کسی آن را ترک کند مخالفت دین امامیه کرده است. طوری که تارک تقیه، همچون تارک نماز قلمداد می شود. در ادامه به شرایط و لوازم تقیه اشاره می کند و چگونگی حشر و نشر با مردم را بیان می کند.

۶- باب الإسلام و الإیمان؛ اسلام اقرار به شهادتین، و ایمان اقرار به زبان و اعتقاد به قلب و عمل به اعضاست. هر مؤمنی مسلمان است اما هر مسلمانی مؤمن نیست. سپس برای بیان فرق ایمان و اسلام به آیات قرآن استناد می کند.

۷- باب الأمر بالمعروف والنهی عن المنکر؛ شایسته است که بنده، منکر را، به قلب و زبان و دستش انکار کند.

۸- باب الجهاد في سبیل الله؛ جهاد فریضه ای واجب از خداوند با امامی عادل است. بزرگ ترین جهاد، جهاد نفس با معاصی است.

۹- باب الدعائم التی بني الإسلام علیها؛ نماز، زکات، روزه، حج و ولایت ستونهایی است که اسلام بر آنها بنا شده و هر کس تعمدا یکی از اینها را ترک کند کافر شده است.

۱۰- باب النیّه؛ رسول خدا فرمود: الأعمال بالنیّات. نیز روایت شده نیت مؤمن بهتر از عمل اوست.

در ادامه بخش دوم کتاب آمده است. کتاب از بخشهایی از کتاب طهارت آغاز می شود و مطالبی همچون

باب المیاه؛ باب الوضوء؛باب السواک – که در مسواک ۱۲ خصلت بر شمرده است؛ باب التیمم؛ باب الأغسال؛ باب ثواب تشییع جنازه المؤمن را ذکر کرده است.

بعد از آن به ابواب الصلات، ابواب الزکات، ابواب الصوم، باب الحج، باب النکاح و دیگر بخشهای فروع فقهی پرداخته است.

چاپ الهدایه

بهترین چاپ الهدایه را مؤسسۀ امام هادی علیه السلام، در سال ۱۳۷۶ (چاپ اول) و ۱۳۹۰ (چاپ سوم) را عرضه کرده است. مؤسسه ضمن مقدمه ای مفصل، نسخه های خطی موجود کتاب را شناسانده و از ۱۳ نسخه برای چاپ بهره برده است. از قدیمی ترین آنها سه نسخه خطی از قرن یازدهم (نسخه مدرسه شهید مطهری، کتابت ۱۰۴۳، نسخۀ مدرسۀ فیضیه کتابت ۱۰۸۶ و نسخۀ کتابخانۀ مجلس کتابت ۱۰۹۴) را می توان برشمرد.

ویژگی دیگر چاپ مؤسسه شرح حال مفصل از شیخ صدوق است؛ پیش از این دو شرح حال از ربّانی شیرازی و علامه محمد مهدی خرسان چاپ شده بود. این شرح حال بانگاهی به آنها، نکات تکمیلی بسیاری را از زندگی و آثار شیخ صدوق بازگو کرده است. در کنار آن می توان به پاورقی های مفید، و فهارس فنی کتاب اشاره کرد.

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی