1 - 3. زمينه ها
زمينه هاى جريانِ مورد بحث در كشور مصر و در ديگر كشورهاى عربى را بايد در نهضت اصلاحى و عقل گرايى جستجو كرد، كه با آراى سيد جمال الدين اسدآبادى آغاز، و در تفاسير محمد عبده، محمد مصطفى مراغى، محمد رشيد رضا و ديگران با جدّيت دنبال شد (سيد جمال الدين و انديشه هاى او، ص 373 - 387). رويكرد اساسى اين حركت، انديشه هاى اجتماعى اصلاحى است و با آن كه در اين حركت، قرآن مصدر اساسى تشريع شمرده مى شود، اما نقش ديگر منابع، از جمله سنّت نيز به كلّى ناديده انگاشته نمى شود (اتجاهات التفسير فى القرن الرابع عشر، ص 10، 70، 215 ـ 410). از اين رو تفسير المنار را كه سرآغازى براى تفاسير اين حركت است، به جريان اعتدالىِ قرآن گرا متعلق مى دانيم.
در ادامه جنبش اصلاح گرى دينى و با انديشه هاى نوگرايانه، رويكرد قرآن بسندگى بروز كرده است كه در اين بحث درخور توجه است. جهت عمده و اساسى اين رويكرد، نفى سنّت در تفسير دين و قرآن است. ظاهرا نخستين بار مجله مصرى المنار وابسته به مكتب رشيد رضا، شبهات پيرامون سنت را در قالب دو مقاله از محمد توفيق صدقى (م 1338 ق) نام «الاسلام هو القرآن وحده» منتشر ساخته است كه مورد بحث و گفتگوى محمد رشيد رضا قرار مى گيرد (القرآنيون، ص 112).
نقد احاديثِ منابع مشهور سنّت در ميان گروهى از روشنفكران عرب با تأليف كتاب اضواء على السنّة المحمدية نوشته محمود أبوريّة در سال 1957 به طور جدى صورت گرفته و پس از آن نيز ادامه يافته است. البته در اين جريان، افرادى چون ابوريّة صرفا ادعاى پالايش منابع حديثى و تفكيك ميان سنّتِ صحيح و معتبر، از سنّت نامعتبر را دارند، نه انكار صريح حجيت سنّت پيامبر در مقام شرح و تفسير قرآن (اضواء على السنّة المحمديه، ص 42، و همو، شيخ المضيرة ابو هريرة، ص 270)؛ هر چند اين كار در عمل، به رويكرد افراطىِ نفىِ احاديث و اكتفا كردن به قرآن در معرفت دينى منتهى شده است. ۱
1.چنان كه وى از [ ادعاى ] نهى نبوى از كتابت سنّت ـ آن گونه كه در برخى روايات گزارش شده ـ و تدوين نشدن سنّت به دست صحابه را ، براى مدعاى كافى بودن قرآن سود برده است . شگفت آن كه حتى مخالفت كردنِ عُمر با قلم و دوات خواستن پيامبر صلى الله عليه و آله در بستر احضار ، و كافى شمردنِ قرآن در سخن عُمر را به مثابه امرى مشروع ، مستندِ رأى خود مى داند . اضواء على السنة المحمدية ، ص ۴۶ ـ ۵۲ و ۵۵ .
