2 . ريشه هاى تاريخى انديشه «تعويض»

انديشه تعويض اسناد در علم رجال را در شكل ابتدايى اش ، مى توان به فهرست هاى مشايخ متقدم (رضوان اللّه تعالى عليهم) باز گرداند. به طورى كه يكى از آنان فهرستى از كتب رسيده به خود را مى نوشت ، و طريقش به آن كتب را در همان فهرست بيان مى كرد ، مثلاً اگر صاحب فهرست ، روايتى با سند ضعيف به نقل از يكى از آن كتاب ها در كتاب خود آورد، مى توان آن سند را با سندى ديگر از فهرست همان شخص ـ كه به همان كتاب مى رسد ـ به شرط صحت تعويض نمود.
يكى از اين فهرست ها ، فهرست ابو عبداللّه حسين بن حسن بن بابويه است. او در اين كتاب ، كتاب الراهب والراهبة تأليف ربعى بن عبداللّه را روايت كرده و طريقش را به او بيان مى كند ؛ همچنان كه در پايان شرح حال ربعى در رجال نجاشى نيز آمده است (الرجال ، نجاشى ، ص 167 و 441) .
ديگر فهرست ، فهرست محمد بن جعفر بن احمد معروف به «ابن بُطّة» است كه نجاشى نام آن را در شرح حالش آورده (همان ، ص 373 و 1091) و در رجال خود ، بسيار بر آن اعتماد نموده است. شيخ طوسى نيز در فهرست خود بسيار از آن فهرست نقل كرده است چنانچه وقوع مكرر ابن بُطّة در بسيارى از طرق شيخ به اصول ، كتب و مصنّفات آشكار است.
ديگر از فهرست ها ، فهرست شيخ الطائفه و رجال نجاشى است كه محل خود درباره اين دو ، سخن خواهيم گفت . گذشته از اين مى توان مشيخه ها را نيز از ريشه ها و خاستگاه هاى اين انديشه و نظريه به شمار آورد.
مشيخه نويسى ، نوعى تصنيف قديمى در باب رجال بود كه مشايخ بدان اهتمام داشته اند . اين مشيخه ها مختص بيان اسناد روايات مشايخ از برخى كتب مورد اعتماد و اصول و مصنّفات مشهور است.
مشيخه من لا يحضره الفقيه شيخ صدوق (متوفى 381 ق) از اين دست است كه از آن به مشيخةُ الفقيه تعبير مى گردد. زيرا شيخ صدوق رواياتى را كه به صورت تعليق در