الحدیقه الهلالیه

شرح دعای رؤیت هلال در صحیفه سجادیه

کتاب شریف صحیفه سجادیه شروح و حواشی بسیاری دارد، برخی بیش از ۸۵ عنوان ازآنها را شناسانده اند (محمد حسین حکیم، کتاب ماه دین)؛ برخی از این حواشی و شروح در دسترس و قابل دستیابی اند و برخی از میان رفته اند؛ یکی از شروحی که بخشی از آن به دست ما رسیده، کتاب حدائق الصالحین در شرح صحیفه سجادیه نوشته شیخ بهائی (م ۱۰۳۰ق) است. این کتاب که شرح هر دعای آن با عنوان حدیقه همراه شده بوده است، از بین رفته و تنها شرح دعای رؤیت هلال آن با عنوان الحدیقه الهلالیه به دست ما رسیده است. برخی وجود این کتاب را انکار کرده اند اما با ملاحظه شرح دعای هلال معلوم می شود که شیخ بهائی بارها به مواضع دیگر شرح در شروح ادعیه صحیفه ارجاع می دهد و بیان می دارد که این مطلب را در شرح دعای فلان به طور کامل بیان کرده است. نمونه هایی از آن در مقدمه سید علی خراسانی نشان داده شده اند.

باری، شرح دعای رؤیت هلال تنها بخش کامل از آن کتاب است که به دست ما رسیده و منتشر شده است.

اهمیت این شرح از آن جهت قابل توجه است که عالمی چون او با تبحر کامل در علم هیأت و نجوم، دعایى در ارتباط با مسائل نجومى را شرح می دهد.

محتوای کتاب

شرح شیخ بهائی بر دعای رؤیت هلال، هم به لحاظ روشی، و هم به جهت دارا بودن اطلاعات نجومى، در شرح فقراتى از دعا دارای اهمیت است.

تقسیم بندی شیخ برای شرح فقرات دعا، هدفمند بوده و به نکات لفظى و معنوى توجه داشته است؛ از این روست که تناسب حجمی در شرح فقرات دعا رعایت نشده است.

تقسیم بندی برای شرح با توجه به تفاوتهاى ساختارى و لفظى و معانى مرتبط چنین انجام شده است:

شرح شامل یک مقدمه و چهار بخش به شکل ذیل است:

مقدمه: ذیل عنوان دعای «وکان من دعائه علیه السلام إذا نظر إلى الهلال» نگاشته شده است. ماهیت و دلایل نامگذاری هلال، استحباب دعا در هنگام رؤیت هلال، وقت دعاى هلال، استحباب رؤیت هلال، ادعیه مربوط به رؤیت، آداب مربوط به ادعیه و کرویت زمین از مطالبی است که در این بخش می توان یافت. قسمتی از مطالب مقدمه با عناوینی همچون: تبصره، هدایه، تذکره فیها تبصره، بسط کلام لإبراز مرام، از هم تفکیک شده اند.

بخش نخست دعا در شرح این فقره از دعاست: «أیها الخلق المطیع... المتصرّف فى فلک التدبیر»؛

سرعت حرکت قمر، نقد دیدگاه فلاسفه در انسجام عالم، توضیح و بیان منازل ۲۸ گانه قمر، مفهوم فلک، رد دیدگاه صاحب مواقف، بیان مفهوم فلک التدبیر، و تبیین علت مورد خطاب گرفتن قمر که امام با ندا آن را خطاب قرار داده است، از مطالبی است که در این بخش آمده است. این مطالب با عناوینی همچون ایضاح، وهم و تنبیه، تبصره، و تتمه از هم تفکیک شده اند.

قسمت دوم: شرح این فقره است: «آمنت بِمَن نوّر بِک الظُلم... والى ارادتِه سریعٌ»؛

بیان مفهوم ایمان که آیا قلبی است یا نیاز به اقرار زبانی هم دارد، توضیح برخی از اصطلاحات نجومی مثل کسوف و طلوع کواکب، برخی مباحث ادبی و نحوی مثلا در تعیین نوع «با» در عبارت «نوّر بک الظلم»، اکتساب نور ماه از خورشید و ... از مطالبی است که خواننده را با خود همراه می کند.

قسمت سوم: شرح این بخش است: «سبحانه ما أعجب ما دبر فى أمرِک... وخیر لا یثوبه شر، هلال أمن وایمان، ونعمه وإحسان، وسلامه وإسلام»؛

برخی مطالب ادبی و نحوی، بیان مفهوم عبارات و اصطلاحاتی نظیر أمن، دنس، نکد، یادکرد از کتاب سوانح سفر حجاز خویش و نقل اشعاری از آن با عنوان قصه کردی (منظوم)، سعادت و نحوست منازل قمر، معرفی کتاب فرج الهموم سید بن طاوس و ... از مطالب این بخش هستند.

قسمت چهارم: شرح فقره زیر است:

«اللّهم اجعلنا من اَرضى من طلع علیه... وألبسنا فیه جُنَن العافیه، واتمم علینا باستکمال طاعتک فیه المنه، انک المنان الحمید، وصلى اللّه على محمد و آله الطیبین الطاهرین».

بیان مباحث لغوی (مثل ساختار واژه اللهم)، بیان مفهوم عصمت، یادکرد و وصف نوشتار خویش در حاشیه به تفسیر بیضاوی و تفسیر عروه الوثقی (تفسیر سوره فاتحه) از مطالب این بخش است.

شیوه شیخ بهائی در نگارش شرح

شیوه شرح بدین گونه است که بعد از نقل هریک از چهار قسمت فقرات دعا، ابتدا مطالب لغوی و نحوی عبارات بحث می شود؛ واژگان معنا می شوند و در مواردی ساختار و اصل آنها بررسی می شود. سپس نکات علمی و دیدگاه های شارح بر اساس روایات و استناد به قرآن به دنبال می آید.

در مواردی سخنی از دانمشندان نامی که به خطا رفته اند نقل و بررسی شده است.

نکته شایان توجه انتخاب عناوین مختلف اما مرتبط با عبارات شارح است، مثلا عنوان «تتمه»، نشان دهنده این است که این مطلب، تکمیل نکته قبلى است که در شرح آمده و عنوان «وهم و تنبیه» نشان دهنده بررسی و نقد عبارت یکی از دانشمندان، و یا تعبیر «خاتمه»، براى اشاره به نکته پایانى هر فقره از چهار قسمت آمده است.

آثار دیگر شیخ بهائی در این شرح

نکته مهم دیگر اینکه شیخ بهائی چندین اثر خود را در این شرح نام برده است: حدائق الصالحین، عروه الوثقی در تفسیر سوره حمد، حاشیه تفسیر بیضاوی، سوانح سفر حجاز، تعلیقات مطول، الأربعین حدیثاً، و شرح الأربعین.

نکته شایان توجه اینکه برخی از مطالب در ذیل ادعیه دیگر به صورت کامل تر بیان شده بوده و شیخ در شرح این دعا متعرض آنها نشده است. اما از آنجایی که بخشهای دیگر در دسترس نیست از آن مطالب محرومیم؛ مباحثی همچون بررسی سند صحیفه و یا نسخه های آن و ... .

چاپ الحدیقه الهلالیه

مؤسسه آل البیت علیهم السلام این کتاب را به تحقیق سید علی خراسانی در سال ۱۴۱۰ق در قم چاپ کرده است. ویژگی این چاپ استفاده از نسخه خطی دستخط مؤلف در تحیق و تصحیح کتاب است. محقق مقدمه مفصلی در معرفی شیخ بهائی و آثار او نگاشته و تعلیقات مفید و لازمی را در پاورقی ها آورده است. همچنین کتاب دارای فهارس فنی کاربردی است نظیر فهرست کتابهایی که شیخ بهائی بدانها اعتماد کرده است، مصادر شرح حال شیخ بهائی به عربی، فارسی، ترکی و مجلات و ...

منابع:

مقدمه سید علی خراسانی بر چاپ الحدیقه الهلالیه؛ مبانی فقه الحدیثی شیخ بهایی (با تکیه بر الحدیقه الهلالیه) از فرهاد عباسی (مجله حدیث اندیشه، پاییز و زمستان ۱۳۸۶، شماره ۴).

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی