مرد خدمت به مادر است و بهترين كار براى زن ، خدمت به شوهر مى باشد» . در جامعه شناسى و مردم شناسى لوى اشتروس هم ، بحث مبادله مستقيم و غير مستقيم و آثار آن را داريم . من فكر كردم اين روايت ، در مورد اين است كه مبادله زنان و مردان ، مبادله ساختارىِ غيرمستقيم بين دو جنس است و همه آثار مبادله غيرمستقيم را دارد؛ چون در مبادله مستقيم آدم ها تبانى كرده و آن را تعطيل مى كنند. مثلاً گفته من پول مى دهم و شما سبزى بخر . بعد مى گويد نه من پول مى دهم و نه تو سبزى بگير؛ ولى اگر بنا باشد آدم شماره 1 به شماره 2 چيزى بدهد و برود از شماره 3 چيزى بگيرد ، شماره 2 حاضر نيست از 1 نگيرد ؛ چون نبايد چيزى به او بدهد كه بگويد سر به سر . يك هم حاضر نيست از 3 بگذرد ؛ چون چيزهايى به 2 پرداخت كرده و حالا بايد از 3 بگيرد و سر به سر شود و تازه به او هم چيزى نمى دهد؛ از اين رو ، به اين آسانى قابل تبانى و تعطيل نيست .
ظاهر مبادله اين روايت اين است كه مرد به مادرش خدمت كند و بهترين كار براى زن اين است كه به شوهر خود خدمت نمايد . من اين را سه نسلى در نظر مى گيرم. زن به مرد هم نسل خودش خدمت مى كند. بعد پسرى به دنيا مى آيد و اين مرد غير هم نسل زن ، جوابش را به او مى دهد و كاملاً به مادر خدمت مى كند. تازه خدمت به شوهر مستحب است ، ولى اطاعت از مادر و تأمين رضايت او واجب مى باشد؛ يعنى بازگشت خدمات به زن ، حتمى است و اين به نفع زن است؛ مثل سلام كردن كه اول مستحب است ، ولى جوابش واجب مى شود . پس در اسلام ، اين طور نيست كه زنان به مردان خدمت بيشترى كنند و برترى جنسى باشد ؛ بلكه اين دو ، در مقياس كلان بين نسلى ، به هم خدمت مى كنند و فقط مبادله به جاى اين كه مستقيم باشد ، غيرمستقيم است و تبانى بردار نيست . پس ببينيد ، يك نكته اجتماعى است كه شايد قبلاً در جامعه شناسى نبوده است. درست است كه اصل بحث مبادله هاى ساختارى مستقيم و غيرمستقيم قبلاً بوده ، ولى اين كه اين واقعيت را در اين مورد خاص به اين شكل تحليل كنيم ، تازگى دارد.

5 . معرفى تحقيق «جامعه شناسى غيبت»

در كتاب بررسى مسايل اجتماعى در ايران چاپ 1370 ، من مقاله اى آورده ام تحت عنوان «جامعه شناسى غيبت» . قهرا غيبت تعريفى در فقه دارد «گفتن مطالبى درباره ديگرى كه او