يا در اين بحث كه برخى انديشمندان ، ملاك عقلانيت را قابل دفاع بودن انديشه مى دانند و معرفت قابل دفاع را ، معرفتى به شمار مى آورند كه در عقلانيت ارتباطى و تفاهمى مورد اجماع و توافق جمعى قرار گرفته باشد ، جاى اين سؤال است كه شايد برخى تلقى هاى اجماعى از روايات و برداشت هاى كم و بيش مشابه ، تحت تأثير اوضاع و شرايط خاص آن زمان بوده كه رفته رفته به صورت معرفت هاى تثبيت شده و نهادينه درآمده و به باور جمعى تبديل گرديده است . در هر حال ، احتمال دست يابى به فهم ها ، تفسيرها ، قرائت ها و برداشت هاى ديگرى هست و تأثير اقتضائات محيطى و پيشرفت و تحولات معرفتى وجود دارد. اين امر ، به بُعد معرفت شناسى حديث مربوط است كه به دليل ارتباط تنگاتنگ با ابعاد اجتماعى و فرهنگى تأثيرگذار در اين برداشت ها ، زمينه سوق يابى به بخشى از مطالعات جامعه شناختى را فراهم مى سازد.
از اين رو ، مطالعات و تأملات جامعه شناختى ، به طور تلويحى در فهم روايات و ارائه تفسير عصرى از آنها ، به ويژه روايات فقهى ، اخلاقى و روايات ناظر به سنت ها و رسوم ، آيين ها ، شعاير و مناسك اجتماعى ـ مذهبى ، تأثيرى انكارناپذير دارد. البته ، اين تأثيرگذارى براى افرادى كه مطالعه و تخصصى در اين علوم جديد ندارند ، تا حدى تلويحى و ضمنى ، و براى متخصصان ، آگاهانه و روشمند است. به عبارتى ، دانش جامعه شناختى يا ديگر علوم اجتماعى ، بخشى از دانش مفسران احاديث است كه آگاهانه يا ناآگانه ، در هدايت يابى فعاليت معرفتى و پژوهشى آن ها تأثير دارد. اين تأثيرگذارى ، در گذشته كم رنگ و رقيق ، و امروزه بسيار پر رنگ ، عميق و ضرورى ، توام با نوسانات و افت و خيزهاى پرشتاب است. در هر حال ، اين سنخ اطلاعات مى تواند مفسر را در دست يابى به ابعاد ديگرى از احاديث يارى رساند.
تذكر اين نكته خالى از فايده نيست كه برخى افراد كه به نوعى از پذيرش اين واقعيت طفره مى روند و از ارجاع به يافته هاى علمى جديد در تفسير ميراث كهن دينى واهمه دارند ، غالبا اين علوم ، به ويژه جامعه شناسى را كه محور بحث ماست ، در منظرها و روش هاى تحصيلى و تجربىِ صرف خلاصه مى كنند؛ در حالى كه جامعه شناسى معاصر ، علمى چندپارادايمى و داراى روش ها و مشرب هاى تبيين و تفسيرى مختلفى است و عقل گرايى ، دست كم در قرائت افراطى و تماميت خواه آن ، مورد انتقاد جدّى واقع شده و امروز از سلطه و اعتبار پيشين آن