كاسته شده است ، هر چند نمى توان انكار كرد كه سايه آن بر معرفت شناسى و روش شناسى علوم اجتماعى موجود سنگينى مى كند. در هر حال ، فراروى از اين چارچوب ها ، محال ، ناممكن و مستلزم خروج از قلمرو اختصاصى اين علوم نيست . در عين حال ، رويكردهاى تفهمى و پديدارشناختى ، در كنار رويكردهاى تحصيلى و تجربى نيز مى تواند مورد توجه واقع شود. آنچه محور اين مدعاست ، امكان بهره گيرى از اين سنخ مطالعات در فهم و تفسير احاديث است و فعلاً در قيد كم وكيف آن نيستيم . در ادامه اين بخش ، لازم مى دانم همين رويكردها را با بسط بيشترى مورد بررسى و گفتگو قرار دهم .

3 . انواع رويكردهاى جامعه شناختى به حديث

الف) رويكرد وجود شناختى اجتماعى

اين رويكرد ، به مجموعه زمينه ها ، شرايط ، اوضاع و احوال و بسترهاى اجتماعى و فرهنگى عصر ظهور و صدور روايات توجه دارد. روايات دينى در يك مطقع خاص تاريخى ـ اجتماعى ، در يك فضاى فرهنگى و يك محيط جغرافيايى با امكانات ، مقدورات ، محدوديت ها و ويژگى هاى خاص ارائه شده است. بايد ديد كه در آن عصر ، دين به عنوان مجموعه اى از تعاليم آسمانى ، و معصومان به عنوان شارحان و مفسران واقعى دين و مراجع القاى احاديث ، از چه جايگاه و منزلتى برخوردار بودند. ارتباط مردم با آن ها چگونه بوده است. نحوه تعامل ايشان با حاكمان و سردمداران قدرت يا جريانات و گروه هاى همسو چگونه بوده ، و مؤمنان و پيروان راستين آن ها در چه وضعيتى قرار داشتند. نيز مى بينيم يك امام در مقايسه ، از شانس تاريخى بهترى برخوردار بوده ، شاگردان بيشترى داشته و روايات بيشتر و متنوع ترى از او صادر شده ، و اين كه روايات صادره از يك معصوم ، بيشتر كلى و از ديگرى بيشتر جزئى ، از يكى بيشتر كلامى و از ديگرى بيشتر فقهى و اخلاقى است ، يا سيره هاى عملى مختلف ايشان در برخورد با اوضاع و احوال محيطى و پديده ها و رخدادهاى اجتماعى چگونه بوده است. هم چنين مطالبات مختلفى كه مردم هر عصر به تناسب نيازها و شرايط اجتماعى ـ مذهبى خويش مطرح ساخته اند ، پرسش هاى ويژه اى كه با هدف تأمين توقعات و انتظارات دينى خويش طرح كرده اند ، و پرسش هايى كه كم و كيف آن به نوعى در شكل گيرى وتنوع روايات موجود انعكاس يافته ، چيست. بى ترديد روايات صادره ، تا حدى