عوامل ، به چه ميزان در كم و كيف پيام هاى دينى مؤثر بوده است. اين كه چه بخشى از اين پيام ها وابسته به آن اوضاع و احوال ، و محدود و مختص به آن فضا و قلمرو و بالطبع غيرقابل ارجاع در ساير زمان ها و مكان هاست ، و در مقابل چه بخشى از آن و با چه ويژگى اى ، فراتر از عصر و زمان و فضاى اجتماعى ظهور براى همه دوران ها و سرزمين ها مرجعيت بى بديل و بلامنازع داشته و هم چون چشمه جوشانى ، مى تواند در پرتو تفسيرهاى متناسب عصرى مورد استفاده مستمر واقع شود ، نيازمند مطالعات كارشناسانه اى است كه فعلاً از قلمرو بحث ما خارج است. از باب تنظير مى توان گفت كه اوضاع و احوال تأثيرگذار در صدور احاديث ، هم چون اوضاع و احوال و به اصطلاح شأن نزول در آيات قرآن است كه به اتفاق مفسران ، اين زمينه ها و مُعدّات ، محتواى پيام و معانى كلى برداشتى از آيات را متأثر نمى سازد ، هرچند علم به آن وقايع ، گاه در فهم و تفسير آيه ، تأثيرى به سزا و تعيين كننده دارد .

ب) رويكرد جامعه شناختى تاريخى

بدون شك احاديث ما در مرحله ظهور ، هويت تاريخى دارند و در شرايط ويژه اى القا و ابلاغ شده اند كه در محور قبل تا حدى بدان اشاره شد . روايات دينى ، چه در عصر ظهور و چه در دوره هاى بعد ، بى شك از اوضاع و شرايط اجتماعى جامعه اسلامى و فراز و فرودهاى پرتلاطم جهان اسلام بر كنار نمانده است. اوضاع و شرايط پر تب و تاب جامعه اسلامى در طول تاريخ ممتد خويش ، همواره شرايط و زمينه هاى تسهيل كننده و محدود كننده فرصت ها و تنگناهايى در جريان صدور و انتشار احاديث ، شكل گيرى و رشد علوم مرتبط با آن ، فعاليت راويان و مفسران ، و نحوه استفاده و بهره گيرى از منابع و مراجع روايى فراهم آورده است . حديث به عنوان پديده اى فرهنگى ـ اجتماعى ، در دوره هاى مختلف جامعه اسلامى به تناسب اوضاع و شرايط كلى ، وضعيت هاى خاص به خود ديده كه از اين حيث سزاوار مطالعه و بررسى است. بخشى از اين مطالعه ، در منابع تاريخ حديث انعكاس يافته است.
در تاريخ حديث ، واقعه ناخوشايندى به نام «منع كتابت حديث» رخ داده و نقل است كه خليفه دوم ، بنا به دلايلى با كتابت احاديث نبوى مخالفت كرده و ارجاع به آن را با وجود كتاب مقدس ، غير لازم و بلكه غير مجاز انگاشته است. بى شك اين عامل اجتماعىِ بازدارنده ، تأثيرى جدّى بر فرايند نگارش و انتشار حديث از يكسو ، و گرمى بازار جعل و وضع حديث و