عالم و علیم

واژه شناسى «عالم» و «عليم»

صفت «عليم (دانا) » ، فعيل به معناى فاعل از مادّه «علم» است كه در اصل ، بر نشانه يك شى ء ـ كه با آن از غير خود متمايز مى گردد ـ دلالت مى كند. عِلم ، نقيض «جهل» و به معناى «معرفت» است . علم ، يعنى يقين . و «عليم» مانند «عالم»، كسى است كه متّصف به علم است.

عالم و عليم ، در قرآن و حديث

در قرآن كريم ، از علم خدا نزديك به ۲۵۰ بار ياد شده و در احاديث نيز درباره علم خدا فراوان سخن گفته شده است. در قرآن و احاديث، آفرينش موجودات جهان و نظم و به هم پيوستگى آنها و نيز قدرت مطلق خدا ، از نشانه ها و دلايل علم مطلق خدا دانسته شده است.

 از آن جا كه صفت «علم» در آفريده ها نيز وجود دارد، احاديث براى روشن نمودن معناى علم الهى ، به بيان تفاوت هاى علم خدا و علم آفريده ها پرداخته و همانند بودن آن دو را نفى كرده اند.

 علم الهى ، از صفات ذاتى خداست و در نتيجه، نوپديد ، اكتسابى و از طريق ابزارها و ادوات نيست. علم خدا ، مطلق و پايان ناپذير است و خداوند به همه چيز از جمله كلّيات و جزئيات ، احاطه علمى دارد. او حتّى قبل از وجود اشيا ، به آنها علم دارد و تفاوتى ميان علم او به اشيا پيش از موجود شدن و پس از موجود شدنشان، وجود ندارد.

 خداوند، غير از «علم ذاتى » ، علم ديگرى نيز دارد كه «علم فعلى» ناميده مى شود. مقصود از علم فعلى، علومى هستند كه در لوحى ثبت شده اند و از همين علم است كه خداوند به فرشتگان و پيامبران عطا مى كند و لوحى را كه برخى علوم و رخدادهاى آينده در آن ثبت شده ، به آنان نشان مى دهد. اين علم، بر خلاف علم ذاتى ، نوپديد ، محدود و بَدا پذير است. در بحث «بَداء» در عدل الهى ، به اين مطلب ، بيشتر خواهيم پرداخت.